Azerbaycan ve İtalya: Enerji sektöründe iş birliğinin tarihi

1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan, uluslararası arenada konumunu güçlendirmeyi gerektiren yeni bir jeopolitik gerçeklikle karşı karşıya kalmıştır. Sovyetler Birliği’nin dağılması, ülkenin ciddi ekonomik ve siyasi zorluklarla karşılaşmasına yol açmış, özellikle toprak bütünlüğü sağlama, enerji güvenliği ve ekonomi modernizasyonu gibi meselelerde büyük sıkıntılar doğurmuştur. Bu şartlar altında, dünya çapındaki önde gelen devletlerle diplomatik ilişkilerin kurulması, Azerbaycan için öncelikli bir hedef haline gelmiştir. Azerbaycan’ın Batı ile kurduğu ilk stratejik ortaklıklardan biri, Avrupa Birliği üyesi olan İtalya ile olmuştur.

Ocak 1992’de İtalya, Azerbaycan’ın egemenliğini resmen tanımış ve yeni kurulan devlete desteğini göstermiştir. İtalya ile diplomatik ilişkilerin kurulması, uzun vadeli bir işbirliğinin başlangıcını işaret etmiş ve 1997 yılında Bakü’de İtalya Büyükelçiliği açılmıştır; bu da Roma’nın Güney Kafkasya bölgesine olan stratejik ilgisini ortaya koymuştur. İtalya, Azerbaycan’ı coğrafi konumu ve doğal kaynakları açısından dış politika stratejisinde önemli bir unsur olarak görmüştür.

Zengin petrol ve doğalgaz yatakları, Azerbaycan’ı Avrupa’nın enerji güvenliğini sağlama noktasında kilit bir aktör haline getirmiştir. Bu durum, İtalyan şirketlerinin Azerbaycan’ın enerji sektörüne aktif bir şekilde katılımını beraberinde getirmiştir. Bu ilgiyi karşılamak için, 2003 yılında Azerbaycan, İtalya’da büyükelçilik açarak, İtalya’nın stratejik ortak olarak artan önemini vurgulamıştır. Azerbaycan’ın İtalya’daki büyükelçiliği, yalnızca ekonomik işbirliğini geliştirmeye yönelik faaliyetlerde bulunmamış, aynı zamanda siyasi ve kültürel bağların güçlendirilmesine de odaklanmıştır.

İtalyan yatırımlarının Azerbaycan ekonomisine, özellikle de petrol ve gaz sektörüne çekilmesine özel bir önem verilmiş, aynı zamanda Azerbaycan kültürünün İtalya’da tanıtılması için de çalışmalar yapılmıştır. Bu bağlamda, diplomatik misyonların kurulması, iki ülke arasındaki ilişkilerin kurumsallaşmasında önemli bir dönüm noktası olmuş ve farklı alanlarda gelecekteki işbirliklerinin temelleri atılmıştır. Bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, enerji sektörünün hızla geliştirilmesi ve küresel piyasalara entegrasyonu gerekliliği ile karşı karşıya kalmıştır.

Bu bağlamda, Avrupa’nın büyük sanayi güçlerinden biri olan İtalya, Azerbaycan’ın enerji potansiyeline özel bir ilgi göstermiş ve onu alternatif petrol ve doğalgaz tedarik kaynağı olarak görmüştür. Bağımsızlığın ilk yıllarında, Bakü, enerji sektörünü modernize etmek için stratejik ortaklar arayışına girmiş ve İtalya, bu sürece aktif olarak katılan ülkelerden biri olmuştur. İtalya’nın Agip şirketinin Azerbaycan’ın enerji projelerinde yer alması, bu işbirliğinin önemli bir aşaması olmuştur. Eni enerji grubunun bir parçası olan Agip, hidrokarbon arama, üretim ve taşımacılığı konusunda geniş bir deneyime sahipti ve uluslararası enerji girişimlerine katılmaktaydı.

1992 yılında Azerbaycan ile İtalya arasında diplomatik ilişkilerin kurulması, enerji alanındaki işbirliğinin derinleşmesine olanak sağlamıştır. İtalya, Orta Doğu ve Rusya gibi geleneksel petrol tedarikçilerine olan bağımlılığı azaltmayı hedefleyerek, Azerbaycan’ı güvenilir bir ortak olarak görmüştür. Azerbaycan ise, petrol sektörünü geliştirmek için yabancı yatırımları ve ileri teknolojileri çekmeyi amaçlamıştır. 20 Eylül 1994’te imzalanan “Yüzyılın Sözleşmesi”, Hazar Denizi kıyılarındaki üç büyük petrol sahasının geliştirilmesini öngörmüş ve Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ile 8 ülkeden 11 önde gelen petrol şirketini içeren uluslararası bir konsorsiyum arasında imzalanmıştır.[1]

Projenin toplam maliyeti 7,4 milyar Amerikan doları olarak belirlenmiş ve 30 yıllık bir süre zarfında gerçekleştirilmesi planlanmıştır. İtalyan şirketi Agip, konsorsiyumda 5% pay alarak, İtalya’nın enerji sektöründeki işbirliğine olan uzun vadeli ilgisini ortaya koymuştur.[2]Projedeki payı, BP gibi büyük katılımcılara göre daha küçük olsa da, Agip’in katılımı, Azerbaycan ile İtalya arasındaki enerji ilişkilerinin güçlenmesine katkı sağlamıştır. İki ülke arasındaki enerji alanındaki işbirliği, stratejik bir boyut kazanmış ve Azerbaycan’a enerji altyapısının modernizasyonu için gerekli yabancı yatırımların çekilmesini sağlamıştır.

Azerbaycan için bu işbirliği, ileri teknolojilere erişim sağlamak ve ülkenin Avrupa’ya enerji tedarikçisi olarak konumunu güçlendirmek anlamına gelmiştir.[3]İtalya içinse, Orta Doğu tedariklerine olan bağımlılığını azaltmak, aynı zamanda bölgedeki ekonomik varlıklarını genişletmek için bir fırsat sunmuştur.

İmzalanan “Yüzyılın Sözleşmesi,” Azerbaycan’ın enerji sektörünün gelişiminde önemli bir dönüm noktası olmuş ve ülkenin küresel enerji pazarlarına entegrasyonuna katkı sağlamıştır. İtalyan şirketi Eni-Agip’in projedeki yer alması, ikili enerji işbirliğinin derinleşmesinin temelini atmış ve bu süreç, sonraki yıllarda ortak girişimlerle, özellikle “Güney Gaz Koridoru” projesiyle daha da gelişmiştir. 1997 yılı Eylül ayında Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in İtalya’ya gerçekleştirdiği resmi ziyaret sırasında, ekonomik ve teknik işbirliğinin genişletilmesine dair anlaşmalar imzalanmış, bu çerçevede Eni-Agip’in katılımıyla “Kürdashi” petrol sahasının araştırma ve geliştirilmesiyle ilgili anlaşmalar yapılmıştır.[4]Bu belgeler, iki ülke arasındaki enerji ortaklığının genişletilmesinin temellerini atmıştır.

2000’li yılların başından itibaren, Azerbaycan ile İtalya arasındaki enerji işbirliği yeni bir düzeye çıkmıştır; bu, petrol üretiminin artması, taşıma altyapısının geliştirilmesi ve Avrupa’ya enerji kaynakları tedarikinin çeşitlendirilmesi gibi faktörlerle açıklanabilir. Eni-Agip, Azerbaycan’ın enerji projelerinde aktif katılımını sürdürerek, petrol ve doğalgaz sektöründeki farklı segmentlerdeki varlığını genişletmiştir. İtalya’nın önemli bir rol oynadığı altyapı projelerinden biri, 2002 yılında yapımına başlanan ve 2005 yılında tamamlanan Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı (BTC) olmuştur. [5]

Azerbaycan’ın petrol yataklarını, Gürcistan’daki Ceyhan limanına bağlayan bu boru hattı, Avrupa pazarlarına alternatif bir ihracat yolu sağlamıştır. Eni-Agip, bu konsorsiyumda yer alarak projeye önemli katkılar sağlamış ve Azerbaycan petrolünün İtalya’ya sevkiyatını artırmıştır. BTC’nin inşası, Avrupa’nın Orta Doğu petrolüne olan bağımlılığını azaltmada ve Azerbaycan ile AB ülkeleri arasındaki enerji ortaklığını güçlendirmede kritik bir rol oynamıştır. Böylece Azerbaycan ile İtalya arasındaki enerji işbirliği karşılıklı çıkarlar doğrultusunda derinleşmiş.[6]

2000’li yılların ortalarına doğru, “Güney Gaz Koridoru” (SGC) kavramı geliştirilmiş ve Kaspiyer doğal gazının Avrupa’ya taşınmasını hedeflemiştir. Bu çerçevede, Türkiye’nin gaz taşıma sistemini Yunanistan, Arnavutluk ve İtalya ile birleştiren Trans-Adriatik Doğalgaz Boru Hattı (TAP) projesi başlatılmıştır.[7] TAP, Güney Gaz Koridoru’nun ana bileşeni olup, Kafkasya bölgesindeki doğalgazın Batı Avrupa’ya taşınmasını sağlamıştır. Bu proje, Avrupa’nın enerji güvenliği için stratejik bir rol oynamış ve Azerbaycan ile Avrupa ülkeleri arasındaki işbirliğini güçlendirmiştir. TAP, ilk olarak 2003 yılında İsviçreli enerji şirketi EGL Group (şimdi Axpo) tarafından duyurulmuş, 2006 yılında ise teknik ve ekonomik fizibilite çalışmaları tamamlanmıştır.

Azerbaycan ile Avrupa arasındaki işbirliğinin önemli bir aşaması, 2006 yılında faaliyete geçen Güney Kafkasya Doğalgaz Boru Hattı (SCP) inşaatı olmuştur.[8]Bu proje, Azerbaycan doğalgazının Avrupa’ya taşınması için daha geniş bir girişimin parçasıydı.[9]Hattın Azerbaycan ve Gürcistan topraklarından geçerek Türkiye’ye, ardından da Avrupa ülkelerine gaz tedarik etmesi sağlanmıştır. Eni-Agip, bu projeye aktif katılımda bulunarak, yatırımların çekilmesine ve gerekli teknik çözümlerin uygulanmasına katkı sağlamıştır. Bu durum, İtalya ve diğer Avrupa ülkelerinin alternatif gaz kaynaklarından enerji temin etmelerini sağlamış ve bölgedeki enerji güvenliğine önemli katkı sunmuştur.

2008 yılında EGL Group ve Norveçli Statoil, boru hattının geliştirilmesi, inşası ve işletilmesi için “Trans Adriatic Pipeline AG” adlı ortaklık kurmuşlardır. TAP’ın inşaatı 2016 yılında başlamış ve 2020 yılında tamamlanmıştır. 15 Kasım 2020’de resmi olarak faaliyete geçen boru hattı, 878 kilometre uzunluğunda olup yıllık 10 milyar metreküplük taşıma kapasitesine sahiptir ve bu kapasite 20 milyar metreküpe kadar artırılabilir.[10]

TAP’ın başlıca hissedarları arasında British Petroleum (BP), SOCAR, Snam, Fluxys, Enagás ve Axpo yer almaktadır. TAP, AB’nin enerji kaynaklarını çeşitlendirmesine yardımcı olmakta ve Rus gazına olan bağımlılığı azaltmaktadır. Azerbaycan’ın Avrupa pazarına yaptığı gaz tedariklerini artırma olanağı sağlamaktadır ve İtalya, Azerbaycan gazının Avrupa’ya taşınmasında anahtar bir partner olarak rol oynamaktadır.[11] TAP’ın uygulanması, projeye katılan ülkelerde istihdam yaratmış ve boru hattının inşası ve işletilmesi sırasında ekonomik büyümeye katkı sağlamıştır.

2007 yılında Eni, projeye katılım ilgisini bildirmiştir, bu da İtalya’nın Azerbaycan’dan gaz tedarikindeki stratejik önemini vurgulamaktadır. Eni’nin Azerbaycan’daki enerji işbirliği sürecindeki önemli bir başka aşama ise, 2008 yılında Eni’nin Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ile “Şah Deniz” gaz sahasının ortak geliştirilmesi için anlaşma imzalamasıdır. [12]

Bu proje, dünyadaki en büyük doğalgaz projelerinden biri olup, 2016 yılında TAP aracılığıyla İtalya’ya gaz sevkiyatı başlamıştır ve bu, Avrupa’nın enerji güvenliğine katkı sağlamıştır. Saipem ve Eni gibi şirketler, Azerbaycan’daki petrokimya tesislerinin modernizasyonu ve hidrokarbon işleme altyapısının geliştirilmesine katılmış, bu da sektörün verimliliğinin artmasına ve yeni iş imkânlarının yaratılmasına yardımcı olmuştur. TAP boru hattı gibi projelerin başarılı bir şekilde gerçekleştirilmesi ve “Şah Deniz” sahasının geliştirilmesine katılımın ardından, ülkeler arasındaki ikili ilişkiler, enerji alanındaki yeni zorluklar ve fırsatlar doğrultusunda derinleşmiştir. [13]

Yenilenebilir enerji projeleri, uluslararası karbon salınımı azaltma girişimleri çerçevesindeki işbirliği ve hidrokarbon tedariklerinin Avrupa’ya çeşitlendirilmesi ve dayanıklılığını artırma amacıyla enerji altyapısının güçlendirilmesi gibi temel konular öne çıkmıştır. 2019 yılında tamamlanan Güney Gaz Koridoru, Avrupa’nın enerji güvenliğini önemli ölçüde iyileştirmiş ve TAP boru hattı aracılığıyla Azerbaycan gazının İtalya’ya düzenli tedarikini sağlamıştır. Bu proje sayesinde, Azerbaycan, Avrupa’ya doğalgaz tedarikinin çeşitlendirilmesinde önemli bir kaynak haline gelmiş ve geleneksel tedarikçilerden, örneğin Rusya’dan, bağımlılık azalmıştır.

2023 yılında, Azerbaycan ile İtalya arasındaki enerji işbirliği gelişmeye devam etmiş ve temel alanları kapsayarak derinleşmiştir. Bu alanlar arasında hidrokarbon kaynaklarının ihracatı, yenilenebilir enerji kaynaklarının gelişimi ve küresel çevresel girişimlere katılım yer almaktadır[14]. Bu işbirliğinin önemli yönlerinden biri, Azerbaycan’ın İtalya’ya yaklaşık 11,3 milyon ton petrol ihraç etmesi olmuştur, bu da bir önceki yıla göre %25’lik bir artışı ifade etmekte ve Azerbaycan’ı İtalya’nın en büyük petrol tedarikçisi yapmaktadır.[15]

Bunun yanı sıra, doğalgaz ihracatı da önemli başarılar göstermiştir: İtalya, Trans Adriatik Doğalgaz Boru Hattı (TAP) aracılığıyla 9,988 milyar metreküplük doğalgaz ithal etmiştir ve bu boru hattı, Avrupa’nın enerji güvenliğinde kilit bir rol oynamaktadır.[16]Görüşmelerde, TAP’ın taşıma kapasitesinin artırılması ve İtalyan şirketlerinin Azerbaycan’ın “yeşil” projelerinin gerçekleştirilmesine katılımı ele alınmış ve bu, iki ülkenin sürdürülebilir kalkınma ve çevresel sorumluluk doğrultusunda enerji işbirliğini derinleştirme arzusunu göstermektedir.

Ayrıca, Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ile İtalyan şirketi Eni S.P.A. arasındaki biyoyakıt, biyokütle ve sera gazı emisyonlarını azaltma alanlarındaki verimli işbirliğinin devam etmesine özel bir önem verilmiştir.[17]Bu tür işbirlikleri, her iki ülkenin daha sürdürülebilir ve çevre dostu enerji kaynaklarına geçişini teşvik etmektedir.

2024 yılında, İtalya ile Azerbaycan arasındaki enerji işbirliği birkaç önemli alanda gelişmeye devam etti. Enerji tedariki alanında, Azerbaycan, Güney Gaz Koridoru aracılığıyla İtalya’ya 10,3 milyar metreküplük doğal gaz tedarik ederek, İtalya’ya en büyük üçüncü tedarikçi oldu.[18] Transadriatik Boru Hattı (TAP), iki ülke arasındaki enerji işbirliğinin güçlendirilmesinde ve İtalya’nın enerji temininde önemli bir rol oynadı.

Geleneksel enerji kaynaklarının yanı sıra, işbirliğinin genişletilmesi yenilenebilir enerji kaynaklarını (YEK) da kapsıyor.[19]İtalya, bu alanda, yenilenebilir enerji depolama projeleri de dahil olmak üzere Azerbaycan ile işbirliği yapmayı planlıyor. Ayrıca, İtalyan şirketi Ansaldo Energia ve diğer şirketlerin Azerbaycan’daki enerji projelerinde yer alması tartışıldı.[20]Eylül 2024’te Azerbaycan Cumhurbaşkanı ile İtalya Başbakanı arasında verimli bir görüşme gerçekleşti ve bu görüşmede, ticari-ekonomik ilişkilerin genişletilmesi, sanayi ve kültürel alanlardaki bağların geliştirilmesi gibi yeni işbirliği alanları ele alındı. [21]Önemli bir adım olarak, SOCAR ve Eni S.P.A arasında biyoyakıt, biyomalzemeler ve sera gazı salınımını azaltma alanlarında işbirliği yapılmasına yönelik anlaşmalar imzalandı.[22]

2024 yılında ikili enerjetik işbirliğinin önemli bir aşaması da İtalya’nın 11-22 kasım Bakü’de düzenlenen BM İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi Taraflar Konferansı COP29’a katılmasıydı . İtalya konferansın başarılı organizasyonuna katkıda bulunmaya hazır olduğunu belirtti. COP29 kapsamında birlikte mücadele edilen iklim değişikliğiyle ilgili çabalar, YEK’nin geliştirilmesi ve uluslararası çevresel girişimlere katılım tartışıldı. Sonuç olarak son yıllarda Azerbaycan-İtalya arasındaki enerji işbirliği iki ülkenin ilişkilerinde önemli bir unsur haline geldi; ekonomik-politik ortaklığı güçlendirdi ve küresel ölçekte iklim değişimiyle mücadeleye katkıda bulundu.

                                                                                   Aytac Mahammadova

[1]Migration.gov.az, Available at: https://migration.gov.az/ru/page_detail/895#

[2]Ibid.

[3]Aa.com.tr, Значимая роль в развитии Азербайджана: 30 лет «Контракту века», September 20, 2024, Available at: https://www.aa.com.tr/ru/%D1%8D%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%8F-%D1%80%D0%BE%D0%BB%D1%8C-%D0%B2-%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%B8-%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%B0-30-%D0%BB%D0%B5%D1%82-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%82%D1%83-%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0-/3335811

[4]Lib.aliyevheritage.org, Азербайджано-итальянские отношения, July 17, 2006, Available at: https://lib.aliyevheritage.org/ru/5981766.html

[5]Ibid.

[6]Ibid.

[7]Neftegaz.ru, ЮГК – Южный газовый коридор (Каспийский регион – Европа), July 27, 2017, Available at: https://neftegaz.ru/tech-library/transportirovka-i-khranenie/142407-yugk-yuzhnyy-gazovyy-koridor-kaspiyskiy-region-evropa/

[8]Ibid.

[9]Neftegaz.ru, Южно Кавказский газопровод (ЮКТ), Баку – Тбилиси – Эрзурум, June 15, 2014, Available at: https://neftegaz.ru/tech-library/transportirovka-i-khranenie/142156-yuzhno-kavkazskiy-gazoprovod-yukt-baku-tbilisi-erzurum

[10]Casp-geo.ru, Запуск Трансадриатического газопровода – значение и перспективы, January 7, 2021, Available at: https://casp-geo.ru/zapusk-transadriaticheskogo-gazoprovoda-znachenie-i-perspektivy/

[11]Casp-geo.ru, Запуск Трансадриатического газопровода – значение и перспективы, January 7, 2021, Available at: https://casp-geo.ru/zapusk-transadriaticheskogo-gazoprovoda-znachenie-i-perspektivy/

[12]Anl.az, Азербайджан начинает реализацию одного из крупнейших в мире газовых проектов, December 1, 2010, Available at: https://www.anl.az/down/meqale/exo/2010/dekabr/143518.htm

[13]Ibid.

[14]Caliber.az, Азербайджан — Италия: сотрудничество с перспективой, May 15, 2024, Available at: https://caliber.az/post/azerbajdzhan-italiya-sotrudnichestvo-s-perspektivoj

[15]Caliber.az, Баку и Рим: стратегическое партнерство с перспективой, September 6, 2024, Available at: https://caliber.az/post/baku-i-rim-partnerstvo-so-strategicheskoj-perspektivoj

[16]Trend.az, Назван объем закупки Италией азербайджанского газа в 2024 году, October 5, 2024, Available at: https://www.trend.az/business/energy/3953375.html

[17]Mir24.tv, Италия и Азербайджан подписали три меморандума по энергетике, September 6, 2024, Available at: https://mir24.tv/news/16601743/italiya-i-azerbaidzhan-podpisali-tri-memoranduma-po-energetike

[18]Turan.az, Италия остается крупнейшим покупателем азербайджанского газа, January 21, 2025, Available at: https://turan.az/ru/ekonomika/italiia-ostaetsia-krupneisim-pokupatelem-azerbaidzanskogo-gaza-789524

[19]Report.az, Франческо Корваро: Италия планирует в будущем наладить сотрудничество с Азербайджаном в сфере ВИЭ, October 11, 2024, Available at: https://report.az/ru/energetika/franchesko-korvaro-italiya-planiruet-v-budushem-naladit-sotrudnichestvo-s-azerbajdzhanom-v-sfere-vie/

[20]Report.az, Азербайджан и Италия обсудили обсудили сотрудничество в развитии энергосистем, September 18, 2024, Available at: https://report.az/ru/energetika/azerbajdzhan-i-italiya-obsudili-obsudili-sotrudnichestvo-v-razvitii-energosistem/

[21]President.az, В Риме состоялась встреча Ильхама Алиева с председателем Совета министров Италии Джорджей Мелони, September 5, 2024, Available at: https://president.az/ru/articles/view/66799

[22]Aa.com.tr, Азербайджан и Италия укрепляют сотрудничество, September 6, 2024, Available at: https://www.aa.com.tr/ru/%D0%BC%D0%B8%D1%80/%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD-%D0%B8-%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F-%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%BB%D1%8F%D1%8E%D1%82-%D1%81%D0%BE%D1%82%D1%80%D1%83%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE/3322668