Terör Örgütlerinin İdeolojik ve Örgütsel Yapısı-5: Boko Haram (Nijerya)

Terör örgütleri çeşitli ideolojik temellerle kurulur ve illegal eylemlerle amaçlarına ulaşmaya çalışırlar. Bu bağlamda terör örgütlerinin ideolojik dayanakları farklılık gösterdiği gibi kullandıkları yöntemlerde birbirinden farklıdır. Terör eylemlerinde kullanılan araç ve gereçler, eylemin işleniş tarzı ve planlanışı gibi teknik detaylar örgütten örgüte farklılık gösterir. Kimi örgütler silahlı eylemlerle suikast tarzı cinayetler gerçekleştirirken kimileri, bombalama, adam kaçırma, banka soyma, fidye isteme gibi yöntemleri kullanmaktadır.

Afrika’nın istikrarsız ve dağınık siyasi yapısı, coğrafi koşullarının zorluğu, ekonomik yetersizliklerden ötürü Afrika’da irili ufaklı pek çok illegal örgütün varlığını sürdürdüğünü söylemek mümkündür. Afrika’nın siyasi tarihine baktığımızda da otorite zayıflığı, askeri ve siyasi sistemdeki boşluklar nedeniyle askeri darbelerin sıklıkla yaşandığını görmekteyiz. Bu çalışmada Afrika’daki terör örgütleri arasında öne çıkan ve toplu halde öğrenci kızları kaçırma yöntemiyle tüm dünyanın dikkatini çeken Boko Haram terör örgütünü ele alacağız.

İlk başta Boko Haram terör örgütünün kurulup yayıldığı Nijerya’ya kısaca değinmekte yarar vardır. 2023 verilerine göre yaklaşık 220 milyon nüfusu olan Nijerya’nın dini yapısı %53 İslam ve %47 Hristiyanlık olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Neredeyse yarı yarıya olan bu ikili dini yapı nedeniyle ülkede çoğu zaman bu gruplar arasında siyasi çekişme ve çatışmalar meydana gelmektedir. Ülkenin kuzeyinde Müslüman nüfus çoğunluktayken güneyinde Hristiyanlar yaşamaktadır.

Boko Haram’ın kurulduğu Nijerya’nın kuzey bölgesine bir yönden dikkat çekmek gerekir. Nijerya’nın kuzeyi dünyada okuma yazma oranının en düşük olduğu bölgedir. Dolayısıyla terörün beslenebileceği yoksulluk, cehalet ve körü körüne bağlılık bu bölgeyi örgüt açısından kuruluş ve militan kazanma yönünden elverişli hale getirmiştir.

Örgüt ilk başta liderleri Muhammed Yusuf etrafında toplanan bir grup olduğu için “Yusufçuklar” olarak adlandırılmıştır. Muhammed Yusuf eğitimli bir imam olmamasının yanında hitabeti güçlü biriydi. İşin ilginç yanı örgütün temellerinin atıldığı bu dönemde grubun üyelerinin 6-7 yaşındaki medrese öğrencileri ya da diğer adıyla müritlerden oluşmasıydı. Peki bu kadar küçük yaşta çocuklar bu tür illegal oluşumlara nasıl dahil oluyordu? Bu sorunun cevabı bilhassa Nijerya’nın kuzeyinde etkili olan ve yerel dille “Almajiri” adı verilen eğitim sisteminde saklıdır.

Muhacir kelimesinden türetilen Almajiri sistemine göre; Nijerya’da aileler yoksulluk ve maddi imkansızlıklar nedeniyle çocuklarını küçük yaşlardan itibaren medreselere vermiş ve çocuklar oradaki imamlara emanet edilmiştir. İmamlar çocuklara sadece dini eğitim vermemiş aynı zamanda sokaklarda dilendirerek geçimlerini sağlamışlardır. Nijerya’da halen yaklaşık 15 milyon çocuk bu medreselerde eğitim görüp sokaklarda illegal olarak dilendirilmektedir. Çocukların devletin resmi okullarına gidecek durumları bulunmamaktadır. İşte bu “Almajiri” sistemi Boko Haram terör örgütünün kuruluşunda büyük bir rol oynamıştır. Çocukları eğitimsiz bırakıp meslek edinmelerine engel olan bu sistem günümüzde hala tartışılmaktadır.^[1]

Terör örgütü Boko Haram’ın temelleri Ebubekir Ravan tarafından 1995 yılında “Sahabe” adını verdikleri yapılanmayla atılmıştır. Eğitim için Suudi Arabistan’a giden Ravan, bu yapının liderliğini Muhammed Yusuf’a emanet etmiştir. Muhammed Yusuf ise “Sahabe” adını verdikleri sistemi düzenleyerek yeni bir yapı oluşturmuştur. 2002 yılında Yusuf, yanındakilerle birlikte biraraya gelip oluşumlarının örgüt haline geleceği Nijerya’nın kuzeyindeki Borno Eyaleti, Maiduguri şehrinde dini okul ve camileri olan bir yerleşim yeri kurmuştur. Bu yapının oluşumu Boko Haram’ın çekirdeği olarak görüldüğünden örgütün kuruluş yılı araştırmacılar tarafından 2002 olarak kabul edilmektedir.

Bir süre buradaki Ndimi Camii’nde ibadet eden ve faaliyetlerini gerçekleştiren radikal İslamcı gençler Muhammed Yusuf önderliğinde Nijerya’da mevcut düzenin ve kurumların yozlaştığını, İslam inancından uzaklaşıldığını savunarak bu sefer Maiduguri şehrinden sınıra yakın Yobe eyaletindeki Kanama köyüne göç etmişler ve bu olaya Peygamber Efendimiz (SAV)’in Mekke’den Medine’ye hicret etmesini referans alarak “hicret” adını vermişlerdir. Kanama köyünde örgütlenen gençler şeriata dayalı İslami referanslı Boko Haram örgütünü kurduklarını resmi olarak ilan etmiş ve halkı örgüte katılmaya davet etmişlerdir.^[2]

Örgütün adı o bölgede konuşulan yerel lehçelerden Hausa lehçesine göre Batılı anlamına gelen “Boko” ve yasak anlamına gelen “Haram” kelimelerinden oluşturulmuştur. “Batılı eğitim haramdır.” anlamına gelen Boko Haram adını alan örgüt, Batı’nın sadece eğitim sistemine değil İslam dinine aykırı gördükleri demokrasi, laiklik ve modern yaşam ölçütlerine de karşı çıkmaktadır.

Bölgede yapılan propaganda çalışmaları sonucunda Muhammed Yusuf çoğunluğu düşük gelirli ve göçmen gençlerden oluşan büyük bir grubu örgütün etrafında bir araya getirmeyi başarmıştır. Yusuf’un 2009 yılındaki ölümüne kadar Boko Haram terör örgütünün amacı; Nijerya’nın Borno eyaletinde IŞİD benzeri bir İslam Devleti kurmak iken, liderlerinin ölümünden sonra örgüt hedef büyülterek Nijerya’nın tamamını ele geçirecek bir İslam devleti kurmayı amaçlamıştır.

Nijerya Silahlı Kuvvetleri tarafından 2009 yılında gerçekleştirilen Temizlik Operasyonu ile örgüt lideri Muhammed Yusuf ölü olarak ele geçirilmiştir. 2009 yılından beri Boko Haram’ın küçük çaplı operasyonlardan büyük bombalı saldırılara geçtiği de görülmektedir. Liderlerinin ölümü örgütü zayıflatmak yerine güçlendirmiştir. Örgüt Nijerya’da kalmayıp komşu ülkeler Nijer ve Çad’a açılarak orada yeniden yapılanma ve militan kazanma yoluna gitmiştir.

Muhammed Yusuf’un yerine geçen Ebubekir Şekau’ya göre bu amaçlara ulaşmanın tek yolu cihat olduğundan örgüt, yeniden aktif hale geçerek terör eylemlerini arttırmıştır. Bu bağlamda Ebubekir Şekau, Muhammed Yusuf’un kökten dinci İslami grubunu şiddete yönelterek, terör örgütü haline dönüştürmekte etkin rol oynamıştır.^[3]

Boko Haram; ülkenin kuzey bölgesinde gerçekleştirdiği terör eylemlerini zaman içerisinde Nijerya’nın sınır komşuları olan Çad, Kamerun, Benin ve Nijer’e doğru kaydırmış ve Nijerya sınırlarını aşan eylemlerde bulunmasıyla Nijerya’nın sorunu olmaktan çıkarak bölgenin sorunu haline gelmiştir. Sınır ötesine kayan terör eylemleri nedeniyle örgüt artık sadece Nijerya’nın değil, Afrika’daki diğer ülkelerinde barış ve istikrarını olumsuz şekilde etkileyen bir yapı olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Örgütün terör eylemlerini Nijerya dışına taşıması ve diğer terör örgütleriyle iş birliği yaparak güçlenmesi sonucu, örgütün terör eylemleri 20.000’den fazla insanın ölümüne sebebiyet vermiştir.[4]

Başta Nijerya olmak üzere Nijer, Kamerun ve Çad ülkelerinde terör eylemleri gerçekleştiren Boko Haram terör örgütü 2014 yılında 276 kız çocuğunu Chibok bölgesindeki yurttan kaçırarak adını tüm dünyaya duyurmuştur. Dönemin ABD Başkanı Barack Obama ve eşi Michelle Obama’nın kaçırılan kız çocukları için sosyal medyada “BringsBackOurGirls” adlı kampanya başlatmalarıyla dünyanın dikkatini çeken örgüt ABD’nin de radarına girmiştir.

Örgütün eylemleri sonucu 2.5 milyon insan yerinden edilmiş, yaklaşık 40 bin insan hayatını kaybetmiş ve 250 bin insan ülkeyi terkedip diğer ülkelere sığınma talebinde bulunmuştur. Örgüt 2014 yılında Nijerya’da gerçekleştirdiği büyük eylemlerle dünyanın en ölümcül terör örgütü unvanını kazanmıştır.^[5]

Hedefleri doğrultusunda yeni bir eylem planı benimseyen Boko Haram, bir başka terör örgütü olan El Kaide’ye bağlılığını açıklamış ancak El Kaide’den iş birliği yanıtı alamamıştır. Bunun üzerine Irak ve Şam İslam Devleti (IŞİD)’ne bağlılığını bildirmiş ve bundan sonra bayrağını değiştirerek IŞİD bayrağını kullanmaya başlamıştır. IŞİD’e yaptıkları bağlılık bildirisinden sonra BBC gibi medya kuruluşlarının haberlerinde örgütten, “IŞİD’in Batı Afrika kolu” olarak bahsedilmeye başlanmıştır.^[6]

Örgütün gerçekleştirdiği tüm eylem ve faaliyetlerinde ekonomik desteğin tam olarak nereden geldiği belli olmamakla birlikte, örgütün genel olarak IŞİD başta olmak üzere diğer terör örgütlerinden gördüğü destek ve yerel halktan topladığı bağışlarla eylemlerin finansmanını sağladığını söylemek mümkündür. Tüm bu bilgiler ve örgütün gerçekleştirdiği eylem örneklerine ek olarak Boko Haram’ın, Nijerya’nın kuzey kesiminde yer alan 19 federe devletin yanında komşu ülkeler Nijer, Çad ve Sudan’da toplamda 280.000 civarı üyesinin olduğu tahmin edilmektedir.[7]