Kuzey Afrika’da Unutulmuş Türk Varlığı: Kuloğlu Türkleri

Tolunoğulları devrinden beri Kuzey Afrika’da var olan Türk hakimiyeti, 13. Yüzyılda başlayan Memlükler hakimiyeti ve ardından 16. Yüzyılda Kuzey Afrika’nın Osmanlı egemenliğine girmesinden sonra doruk noktasına ulaşmıştır.

Bölgedeki diğer unsurlardan Hanefi mezhebine bağlı olmaları ve Türkçe kökenli soyisimleri sayesinde ayırt edilebilen Kuloğlu Türkleri, bugün Libya başta olmak üzere Tunus ve Cezayir’deki Türk kökenli kişileri belirtmek için kullanılan bir tabirdir. Yerel dillerdeki bozulmuş haliyle Köroğlu Türkleri olarak da adlandırılan topluluğun bu ismi taşımasının sebebi ise çok farklıdır. Osmanlı zamanında bölgeye yerleşen yeniçerilerin ve Anadolu’dan toplanarak bölgeye getirilen leventlerin bölgedeki yerli kadınlarla evliliği sonucu doğan erkek çocuklarına Kuloğlıu Türkleri adı verildiği belirtilir.

Yerlilerin örgütlenme ve savaşçılık düzeylerinin çok ilkel olması kadar denizcilik alanında da sınırlı bilgiye sahip bulunmaları sebebiyle gerekli kadrolar birkaç yıl aralıklarla Anadolu’dan devşirilmekteydi. Garp ocaklarında diğer bölgelerdeki yeniçeri ocaklarının aksine Türk menşeli olanların devşirilmesine özel bir önem gösteriliyordu. Devşirilen askerlerin çoğunluğu Anadolu’nun kıyı şeridindeki illere mensuptular. Garp ocaklarının içişlerinde teferruata girmek istemeyen İstanbul, buralarda divanlar kurmuştu. Divana bölgenin ileri gelenleri katılır, aralarından birini reis seçerler, dayı unvanını alan bu reis de kendi adamlarını tayin ederek mahalli bir hükümet kurar ve eyaletin hákimi kabul edilirdi. Bu eyaletlerde İstanbul’dan gönderilmiş beylerbeyileri de vardı fakat bunlar işlere pek karışmayarak padişahı temsil etmek ve dayının kararlarını tasdik etmekle yetinirlerdi.

Düzenli askeri birliklere yardımcı olarak görevlendirilmelerinin dışında yerli ahaliden toplanan vergi tahsilinde görevlendirilen Kuloğulları bu görevler karşılığında vergiden muaf tutulmak başta olmak üzere çeşitli özel muafiyetlere sahiptiler. Anadolu’dan gelen babalarına kıyasla daha iyi eğitim görme imkanına sahip olmaları yanında yıllar içinde vergi muafiyetleri ve çok çeşitli geçim kaynaklarına sahip olmaları sayesinde zenginleşen Kuloğulları, eyaletlerindeki çevreler tarafından kıskanılmış ve idari mevkilerden dışlanmaya başlamışlardır. Eyalet idarelerini ele geçirmelerine duyulan kuşkudan ötürü sur içinde yaşamalarına izin verilmeyen Kuloğulları, ağırlıklı olarak kıyı şeridindeki kasabalara yerleşmişler ve zamanla ziraat ve ticaretle uğraşmaya başlamışlardır. Kendilerine özel hakları Genç Osmanlı dönemine kadar muhafaza ettikleri Libya’da bile askerlikte en fazla yüzbaşılığa kadar terfi etme imkanına sahiptiler.

Annelerinin Türk olmaması ve bölgede yaygın olan dilin Arapça olması yüzünden Arapçayı anadili olarak kullanan Kuloğulları’nın tamamına yakını bu dili konuşmaktadır. İçlerinde azınlıkta olmakla birlikte bugün dahi Arapça’yla karışmış melez bir Türkçe konuşan insanlara rastlanılmaktadır. Garp ocakları zamanında İstanbul ile yapılan yazışmalar, mahallî yönetimin tuttuğu Türkçe kayıtları ihtiva eden belge ve defterler; günümüzde Cezayir, Tunus ve Libya Devlet arşivlerinin önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Ayrıca Garp ocaklarında özellikle yeniçeriler ve denizciler arasında birçok halk şairi yetişmiştir. Bu halk şairleri de günümüze çeşitli edebiyat ürünleri bırakmışlardır. Bu gibi etkiler sayesinde Mağribi Arapçaya pek çok Türkçe kelime geçmiştir. En fazla Mısır ve Cezayir’de konuşulan Arapçada etkisini hissettiren Türkçe kelimeler Osmanlı hakimiyetinin olmadığı diğer kıta ülkelerinde dahi kullanılmaktadır.

Orhan Koloğlu’nun tahminlerine göre 300 yıl içinde yaklaşık 1 milyon Osmanlı askerinin Cezayir, Tunus ve Trablusgarp eyaletlerine nakledildiği beyan ediyor. [1]

Garp Ocaklarına yerleşen askerlerden başka özellikle Osmanlı hakimiyetinin Akdeniz’de güçlü olduğu zamanlarda pek çok denizci, korsan ve tüccar ciddi bir nüfus birikiminin sağlanmasına katkıda bulunmuşlardır.

Garp ocaklarında çeşitli tarihlerde farklı sayıda Türk askeri gücü bulunmuştur. Tahminlere göre bu sayı Cezayir’de 15,000-20,000, Tunus’ta 6,000-8,000, Trablusgarp’ta ise 6000 civarındaydı. Ocakların disiplini ve güçlü yönetimi Osmanlı hakimiyetinin asırlar boyu sürmesinde önemli rol oynamıştır. [2]