19. yüzyılda, Çarlık Rusyası tarafından yürütülen işgal ve etnik temizlik politikaları neticesinde, Kuzey Kafkasya’nın kadim halkı olan Çerkesler (Adige-Abaza toplulukları) büyük bir yıkıma uğradı. 1864 yılında resmiyet kazanan sürgün ve soykırım süreci, 100 yılı aşkın süredir hafızalarda yaşayan bir acı olarak varlığını sürdürüyor.
Tarihçiler ve araştırmacılar, bu süreçte Çerkes nüfusunun %75 ila %90’ının öldürüldüğünü ya da zorla sürgün edildiğini ifade ediyor. Hayatta kalabilenlerin büyük çoğunluğu, Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sığındı. Bugün Türkiye, Ürdün, Suriye ve diğer Orta Doğu ülkelerinde yaşayan büyük bir Çerkes diasporası bu tarihi olayın bir mirası olarak varlığını sürdürüyor.
18. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Çerkes Varlığı
Yukarıdaki karşılaştırmalı harita, Çerkeslerin yaşadığı coğrafi dağılımdaki dramatik değişimi gözler önüne seriyor. Anadolu’ya ve Ürdün çevresinde küçük küçük dağılım gösteren halk, anavatanlarındaki üstün popülasyonunu tamamen kaybetti.
Tarihi Arka Plan: Savaş, Sürgün ve Sessizlik
Çerkes Soykırımı’nın temelleri, Rusya’nın sıcak denizlere inme politikası kapsamında Kuzey Kafkasya’yı ele geçirme hedefiyle atıldı. 100 yılı aşkın bir süre boyunca süren direnişe rağmen, Çerkesler 1864’te nihai olarak mağlup edildi. Ardından gelen sürecin en trajik yönü, zorla sürgünler ve sürgün yollarında yaşanan kitlesel ölümlerdi.
Osmanlı İmparatorluğu’na varan yüzbinlerce Çerkes, dilini, kültürünü ve kimliğini koruyarak yeni hayatlar kurmaya çalıştı. Ancak bu dağılma, hem toplumsal bağları zayıflattı hem de kültürel devamlılık açısından büyük zorluklar yarattı.
– Çerkesler (Circassians) yeşil renkle gösterilmiştir. Haritanın “before” yani soykırım öncesi bölümünde Kuzeybatı Kafkasya’da geniş bir alana yayılmış halde görülmektedir. Ancak “after” kısmında bu yeşil alanlar parçalanmış, küçülmüş ve dağılmıştır. Bu durum, Çerkeslerin büyük çoğunluğunun sürgün edildiğini veya yok edildiğini açıkça yansıtır.
– Abhazlar (Abazgians) kırmızı renkle temsil edilmiştir. Karadeniz kıyısına yakın bölgelerde yoğunlaşan Abhazlar, Çerkeslerle kültürel ve dilsel açıdan yakınlık gösteren bir etnik gruptur. Haritada, soykırım sonrasında onların da büyük ölçüde yerlerinden edildiği görülmektedir.
– Ubıhlar (Ubykhs) sarı renkle işaretlenmiştir. Soçi çevresinde yaşayan Ubıhlar, 1864 sonrası tamamen sürgün edilmiş ve günümüzde topluluk olarak varlıklarını sürdürememişlerdir. Dilleri UNESCO tarafından “ölü dil” olarak kayıtlara geçmiştir.
– Diğer gruplar (Other) açık gri ile gösterilmektedir. Bu kategori, bölgede yaşayan daha küçük etnik toplulukları kapsamaktadır. Bazı alanlarda dağınık halde yer alırlar.
– İnsansız alanlar (Uninhabited) koyu gri renkle ifade edilmiştir. Bu bölgeler ya yerleşime uygun olmayan doğal alanları ya da savaş ve sürgün sonucu boşaltılmış coğrafyaları yansıtır.
