Türkiye’deki Üsler ve ABD İle İlişkisi

Giriş

  Her zaman için gündem olan ”Amerika Birleşik Devletleri’nin Türkiye’deki üsleri”, günlük hayatta tartışıldığı kadar kolay bir mesele değildir. Tarihsel yönü, NATO, diplomatik boyutu ve hukuk gibi faktörler göz önüne alındığında, konu bir hayli derinleşiyor. Yazımızda, üslerin diplomatik ilişkilerimizdeki yerine değinerek  ”Türkiye’deki ABD üsleri” meselesini ele alacağız.

 Üslerin Diplomatik ve Tarihi Boyutu

  1980 yılında Türkiye’de yaşanan askeri darbe, Türkiye-ABD ilişkilerinin seyrini değiştirdi. 2 devlet arasındaki ilişkilerde o zamana kadar biriken sorunlar, 1980 sonrası dönemde iyileşmeye başladı. İki ülkenin birbirine karşı izlediği politikalarda yumuşamalar başladı. Günümüzde, Türkiye ile ABD ilişkilerinin temelini oluşturan SEİA (Savunma ve Ekonomik İşbirliği Antlaşması) da bu dönemde yürürlüğe girdi. Antlaşma ile her iki ülke arasında savunma, ekonomik, bilimsel ve teknik işbirliği hedeflenmiştir. SEİA’nın dayandığı 2 temel faktör var. Bu faktörler, üsler meselesinin temelini oluşturuyor. Bu 2 faktör: 

1. ABD’nin Türk ordusunu modernleştirip Türkiye’ye ekonomik destekte bulunması,
2. ABD’nin Türkiye’deki üsleri kullanması.

Bu antlaşma ile ABD’nin Türkiye’ye yaptığı ekonomik yardımları arttı. Hatta bu antlaşmaya istinaden Türkiye, F-16 üretebilecek ve ürettiği F-16’ları ABD’nin onayı ile başka devletlere satabilecekti. Türkiye ise, Soğuk Savaş’ın getirdiği konjonktürde daha da önemli hale geldi. ABD, Sovyetler Birliği’ni çevreleme politikasında Türkiye’nin jeopolitik konumundan faydalanmak istedi. Buna amaca yönelik olarak, üslerin kullanılması ile alakalı iki ülke arasında  mutabakat sağlandı. Bu mutabakata göre:

• Üs ve tesislerde aynı rütbede Türk ve Amerikan general görev yapacak,
• Üs ve tesislerin çevre güvenliği Türk komutanlar tarafından sağlanacak,
•  Amerikan karargahı olarak kullanılan birime Amerikan bayrağı çekilebilecek,
• İki ülke arasında savunma işbirliği, NATO operasyonel alanı ile sınırlandırılacak. Böylece üsler, Amerika Birleşik Devletleri’nin özel çıkarları için kullanılmayacaktır.

Türkiye’de Bulunan Üsler

  2016 tarihine kadar Türkiye’de 12 üs kuruldu. Bu üslerin bazıları günümüzde faal iken bazıları Sovyetler Dönemi’nin  getirdiği konjonktür gereği kurulduğu için Sovyetler Birliği’nin dağılması sonrasında kapatıldı. Fakat, diplomasi ve tarihi boyutundan da anlaşılacağı üzere, bu üsler zannedildiği gibi ABD üsleri değildir. Üsler, NATO üsleridir. ABD, NATO’nun başta gelen ülkesi olduğu için uluslararası hukuk çerçevesinde bu üsleri en çok kullanan ülke konumundadır. Bunun yanında, Türkiye ile ABD arasında yapılan ikili antlaşmalar neticesinde ABD’nin bazı ayrıcalıklarının olduğunu söylemek mümkün.

Önemli bazı üsler:

  1- İncirlik Hava Harekat ve Destek Üssü (10. Tanker Üssü): İsmini, Adana’da bulunduğu ilçeden almıştır. Türkiye NATO’ya üye olmadan 1 yıl önce (1951) inşasına başlandı. Açılışı ise 1954 yılında yapıldı. Türkiye-NATO ilişkilerinde kritik bir öneme sahip olan Üs, kurulduğu günden beri çeşitli tartışmalara konu oldu (15 Temmuz Darbe Girişimi’nin bu Üs’te planlandığı, Üs ile alakalı güncel tartışma konusu.). Başlarda, ABD Hava Kuvvetleri’nin olağanüstü durumlarda konuşlanması ve uçakların bakım amacı güdülüyordu. Konuyla alakalı 1980 yılında ciddi yeniliklere gidildi.

İncirlik, tarih içinde Türkiye’nin önemli bir diplomatik kozu oldu. Örneğin, 1970’li yıllarda Kongre’nin Türkiye’ye yaptığı silah ambargosu sırasında Üs kapatıldı ve 1978 yılında ambargonun kaldırılmasıyla tekrar kullanıma açıldı. ABD açasından ise, Ortadoğu politikalarında Üs’sün önemli bir yeri var. Örneğin, 1990-1991 yıllarındaki Birinci Körfez Savaşı’nda ABD güçleri için kritik bir rol oynadı.

ABD Ordusu rakamlarına göre Üs’te 2500 ABD askeri bulunuyor. Bunun yanında, Üs’te bir Türk Timi görev yapıyor. Türk Hava Kuvvetleri 10. Ana Jet Üssü ve ABD Hava Kuvvetleri 39. Ana Jet Üssü burada görev yapmaktadır. NATO operasyonlarında, yabancı devletlerin askerlerinin konuşlandırıldığı da oluyor.

  2- Pirinçlik Radar Uyarı ve Uzay Dinleme Tesisi: Tarih boyunca stratejik konumuyla ön plana çıkan Diyarbakır, Soğuk Savaş döneminde de stratejik konumuyla ön plana çıktı. Savaş yıllarında Ortadoğu’daki gelişmelerin takip edilmesi için Diyarbakır önemli bir rol oynadı. 1958 yılında, Ortadoğu ülkelerinin izlenmesi amacıyla Pirinçlik Mahallesine NATO savunma sisteminin bir parçası bu radarlar kuruldu. SSCB’den sonra, 1998 kapatılan Üs, geçtiğimiz yıllarda NATO Füze Savunma Sistemi erken uyarı radarlarının kurulması için gündeme geldi.

  3- Sinop Elektromanyetik İzleme Tesisi: Soğuk Savaş Dönemi’nin getirdiği konjonktüre örnektir. SSCB’nin dinlenmesi için kurulan Üs, 1952-1992 yılları arasında faaliyet göstermiştir.

  4- Malatya-Kürecik: Çok tartışmalı olan Kürecik, Kisecik ve Keldağ hakkında buraya bakabilirsiniz: https://stratejikortak.com/2018/01/icimizdeki-truva-atlari-kurecik-kisecik-keldag.html

Diğer Üsler liste olarak şu şekildedir:

  5- Gemlik-Şahintepe 

  6- Ankara-Elmadağ Üssü

  7- Adana-Karataş Üssü

  8- Samsun-Mahmurdağ Üssü

  9- İstanbul-Alemdağ Üssü

  10- Belbaşı Sismik Bilgi Toplama Üs ve Tesisi

  11- Kargaburun Radyo Seyrüsefer Üs ve Tesisi

  12- İzmir-Yamanlar

  YARARLANILAN KAYNAKLAR

1. Ömer Göksel İşyar, Türk Dış Politikası (Sorunlar ve Süreçler), Türkiye-ABD İlişkileri bölümü.
2. https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-
3. 38521914https://www.researchgate.net/publication/331346933_CIA_ARSIV_BELGELERINDE_DIYARBAKIR
4. http://www.hurriyet.com.tr/gundem/pirinclikte-nato-ussu-tartismasi-18655827
5. https://www.cnnturk.com/2005/turkiye/03/31/seia.anlasmasinin.detaylari/84483.0/index.html
6. http://www.ayancikdogus.com/sinop-18-yil-once-kapanan-abd-radarinin-izlerini-tasiyor/217/
7. https://www.dunyabulteni.net/t-genel/turkiye-de-kac-abd-ussu-var-neredeler-h426679.html
8. https://stratejikortak.com/2018/01/icimizdeki-truva-atlari-kurecik-kisecik-keldag.html

   Not: Yazının kapak fotoğrafı insajderi.com adlı internet sitesinden alınmıştır.