Merkez Bankaları’nın Tarihi ve İşlevi

Orta Çağ’da Vatikan’a bağlı kiliselerin kutsal topraklara yapılan seyahatlerde hacı adaylarının kıymetli eşyalarını korumak amacı ile zamanın ihtiyaçları gereğince doğmuş kuruluşlar olan bankalar, yüzyıllardır finansla ilgilenen/ilgilenmeyen fark etmeksizin her insanın hayatının içinde ister istemez yer alıyor. Günümüzde çeşitli ticari, finansal ve ekonomik etkinliklerde bulunan kuruluşlar olan bankalar kişi ve kuruluşlara kredi tahsis eder, mevduat hesaplarını korur, sermaye, para ve kredi ile ilgili her türlü işlemleri yapabilir. Bankalar devletlere bağlı olduğu gibi ayrıca anonim şirketlere de ait olabilir. Bu bankaların yanı sıra finans dünyasının en temelinde devletin para politikalarını doğrudan etkileyebilen bir organ daha bulunur: Merkez Bankaları. Merkez bankası (rezerv bankası, para otoritesi), bir ülkenin ya da ülkeler grubunun para politikasından sorumlu kurumdur. Merkez bankasının temel amacı para biriminin ve para arzının istikrarının sürdürülmesidir. Fakat merkez bankalarının bunun dışında bankacılık sektörünün son kredi mercii olmak, faiz haddinin kontrolü gibi görevleri de vardır. Bunun yanında Merkez Bankası’nın, bankalar ve diğer finansal kurumları, tedbirsizlik ve dolandırıcılığa karşı denetlemek gibi yetkileri de olabilir. Merkez bankalarının varlığı ve istikrarı bir ülkenin ekonomisi için oldukça kritik öneme sahiptir. Bu sebeple özellikle II. Dünya Savaşı’nın ardından yeniden inşa edilen dünya ekonomisinde Merkez Bankaları’nın önemi bir hayli yüksekti. 17. yüzyıla gelindiğinde bütün Avrupa kıtasına yayılmış olan küçük çaplı bankalar kendi madeni paralarını basarak Avrupa genelinde ticari anlamda bir kargaşaya yol açmışlardır. Dönemin Avrupası’nda merkantilizmin etkileri şiddetle görüldüğü için ticarette ortaya çıkan bu para birimi kargaşası merkantilistleri ve hükümetleri olumsuz etkilemiştir. Bu sebeple hükümetler ticareti desteklemek için para birimi birliklerine daha çok önem vermeye başlayınca Merkez Bankaları’nın tarihi de başlamış oldu. İlk merkez bankalarının işlevi bölgede hâkim olan para birimlerinin sayısını teke indirerek ticarette para birliğini sağlamak oldu. Bu sayede bölgede ticaret tek para birimi üzerinden daha kolay yapılıyordu. 1609 yılında ilk Merkezi Bankası benzeri kurumu olan Amsterdam Bankası kurulmuştur. Ancak bir yandan savaş borçları, bir yandan da Hollandalı “East India Company” adlı şirketin ödeme imkânının kalmaması nedeniyle bu banka 1819 yılında batmıştır.

İsveçli Reichsbank günümüzün en eski merkez bankası olarak kabul edilir. 1656 yılında Stockholms Banco, sıkı bir devlet kontrolünde olmasına rağmen İsveç hükûmeti tarafından özel bir kurum haline getirilmişti. Devlet, servetinin büyük bir bölümünü bankaya yatırmıştır. Şu anda Stockholm’de elde edilen ve devlete ayrılan kazançları desteklemektedir. 1694 yılında ise İsveç Reichsbank gibi İngiliz Bankası da anonim şirket olarak kuruldu. En önemli görevi ise devlete borç para vermek idi. Devam eden yıllarda Avrupa’da devlet borçlarını finanse etmek amacıyla diğer merkez bankaları kuruldu. Merkez bankalarının bu yıllardaki işlevi devlete borç para veren anonim kuruluşlar olmak ve devletin resmi paralarını basmaktı. 19. yüzyıl finansal krizlerden sonra bankacılığı tehdit eden banknotların değeriyle alakalı sorunlar ortaya çıktı ve bu sorun banknotları basan merkez bankalarını bizzat ilgilendiriyordu. Bu sorunlardan dolayı merkez bankaları basılan paraların değerini korumak için banknotları dayanıklılığına göre önce bozuk paraya, sonra da değerli metallere dönüştürülerek güvence altına alacaktı.

1844 yılında “Peel Banka Belgesi” ile birlikte İngiltere’de ilk defa bütün banknotların İngiliz Merkez Bankası tarafından tamamen altın kaplama olması zorunluluğu yasal olarak belirlendi ve kısa sürede bu uygulama tüm Avrupa’ya yayıldı. Merkez Bankaları’nın bunu hedeflemesindeki asıl amaç para biriminin değer istikrarının güvence altında olmasıydı. Zamanla kâğıt para miktarı demir para ile değerli metallerin miktarını aştı ve I. Dünya Savaşı ile bu uygulama terk edildi. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra, işsizlik ve fiyatlardaki istikrarsızlık merkez bankalarının dünyadaki ekonomi dengesinin korunmasında daha fazla önem kazanmasına yol açmıştır. Bu gelişmeler belirgin bir şekilde 1929 – 1933 yılındaki ekonomik kriz sırasında olmuştur.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ülkelerin Merkez Bankası üzerindeki etkisi daha da çoğaldı. Devletler ekonomik krizi çözmeleri için merkez bankaları üstüne giderek baskı kurmaya ve merkez bankalarını kamulaştırmaya başladılar. Bunun sonucu olarak merkez bankalarının bağımsızlık statüsü çoğu ülkede kaybedildi ve merkez bankaları hükümetin kararlarına göre hareket etmeye başladı. Günümüzde ise merkez bankaları eskiye nazaran genellikle daha bağımsız olsalar da hala bazı ülkelerde hükümetlerin merkez bankalarına politik gerekçelerle baskı uyguladığı gözlemlenebiliyor.

Günümüzde Merkez Bankasının Görevleri 

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası