Sosyal Yapılandırmacı/İnşacı Teori ve Arap Baharı

İnşacılık, uluslararası ilişkiler tartışmalarına iki farklı boyut getiren yaklaşık kırk yıllık bir teoridir. Bu tartışma iki nedenden dolayı 1980’lerde Amerika Birleşik Devletleri’nde çıktı; Birincisi, Soğuk Savaş’ın hemen ardından durgunlaşan ABD akademisinde devam eden neo-liberalizm ve neo-realizm egemenliği devam ediyordu ve bu nedenle bu teori, İngiliz Okulunun egemenliği ve Avrupa akademilerindeki inşacılık ile fikirlerin benzerliği nedeniyle daha çok ABD’de uzmanlaştı. Hem neo-liberalizm hem de neo-realizm teorileri durgunlaştı çünkü devletin varoluş nedenleri ve birbirleriyle olan güç ilişkileri konusundaki öngörüleri, NATO örneğinde olduğu gibi Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle başarısız oldu. İnşacılık bu ortamda uluslararası ilişkiler akademisinde, yapılandırmacı fikir ve yöntemlerin on sekizinci yüzyıl boyunca ve özellikle sosyolojik akademik tartışmalarda aktif olması nedeniyle ortaya çıktı. Böylece sadece uluslararası ilişkiler tartışmalarına taşındı. Bu yazıda önce yapılandırmacı teoriyi inceleyeceğim, daha sonra neo-realizm ve neo-liberalizm ile karşılaştırarak yapılandırmacılığın pozitivist ve post-pozitivist özelliklerini göstereceğim. Son olarak, Arap Baharını farklı bir bakış açısı oluşturmak için yapılandırmacı teoriye göre inceleyip analiz edeceğim.

Yapılandırmacılığın temel düşünceleri, on sekizinci yüzyıl filozofu Giambattista Vico’ya kadar uzanabilir; doğal dünyanın Tanrı tarafından yaratıldığını, ancak tarihsel dünyanın olmadığını, dolayısıyla tarih insan işlerinin dışında değildir. Bu da insanların tarihin yapıcıları olduğu anlamına gelir (Pompa 1982: 26). Max Weber ayrıca sosyal dünyanın fiziksel dünyadan farklı olduğunu ve ancak birbirlerinin anlayışları ile açıklanabileceğini vurguladı. Yapılandırmacı düşüncenin temel unsuru, Weber’e karşı uyum ve sempati ile sınıflandırılabilen insanlara yayılan bu özneler arası inançtır. Dört kategori; ideolojiler, normatif inançlar, neden-sonuç inançları ve politika reçeteleri (Tannenwald 2005: 15). Bununla birlikte, yapılandırmacılık hem pozitivizmin hem de post pozitivizmin çeşitli özelliklerini bir araya getirdi. Öncelikle inşacılığa göre insan ilişkileri, pozitivizmin çok idealist ve zıt yönü olan maddi güçler üzerine değil inanç ve fikirlerden oluşur, dahası, yapılandırmacılara göre pozitivistlerin iddia ettiği gibi insan süreçlerini açıklayacak dış doğa yasaları yoktur (Sorensen ve Jackson 2013: 211-212). Basitçe, tarih insan düşüncesinden bağımsız değildir. Bu nedenle, yapılandırmacı teoride iki yol vardır; birincisi, dünyanın nedensel terimlerle açıklanabileceğine inanan ve aynı zamanda güçlü liberallerle iş birliğine dair inançları olan Wendt tarafından temsil edilen geleneksel yol, ancak aynı zamanda imkansızlığı koruyan post-pozitivist yapılandırmacılık da vardır. Hakikat iddiaları ve hakikat ve iktidar arasındaki yadsınamaz ilişki (Sorensen ve Jackson 2013: 217). Dolayısıyla yapılandırmacılar, maddi yapılar kadar ideasyonel yapıların etkinliğini de elinde tutarlar, dahası, herhangi bir maddi süreç için meşruiyet kazanmanın tek yolu, paylaşılan bilgi ile olan bağlarıdır. İkincisi, Wendt’in de belirttiği gibi, yapılandırmacılar, çıkarların kimlikler, kimliklerin ise çıkarlar tarafından şekillendiğini iddia ederler. Son olarak Gidden’in yapılanma kavramı fikrini aldılar ve aktörlerin ve yapıların birbirini tanımladığını savundular. Bir diğer önemli cephe ise rasyonalist ve yapılandırmacı tartışmadır. Rasyonalistler için aktörler egoisttir, kimlikleri verilmiş ve toplumu strateji faiz kazanımı için bir oyun alanı olarak görürler. Diğer taraftan yapılandırmacılar aktörleri sosyal varlık olarak görürler. İkinci olarak kimlik, verili olarak değil iletişim yoluyla kurulur ve son olarak toplumu sosyal ve politik düzeylerde üretici olarak görürler (Reus-Smit vd. 2017: 294-97). Yapılandırmacı teorinin ana ilkeleri çoğunlukla Wendt’in “Devletlerin Yaptığı Anarşi” makalesinden türetilmiştir. Makalesi, neo-realizmin anarşi denkleminin kendi kendine yardımı basitçe reddedilmesiyle başladı. Bununla birlikte, Wendt anarşiyi üç kategoriye ayırır. Hobbesçu anarşiye göre, hayatta kalma içgüdülerine göre devletleri bireyselleştiren ve standart devlet-toplum ilişkileri üreten, devletler egemenliklerini kurduktan sonra varlıklarını korumak için bir tür mülkiyet hakları geliştirirler. Bu haklar sistemi sayesinde rekabetten ziyade egoist ilkelere sahip Locke anarşisine ulaşırlar. Daha kooperatif havzasında aktörlere imkan veren ve yabancı istila korkusunu azaltan, anarşilerle ilgili son kategorisi, aktörlerin rekabetçi veya egoist doğalarını düşürdüğü ve çatışmalarını barışçıl çözümlerle çözen Kantçı kategorisidir (Wendt 2013: 23-27). Bu sınıflandırmayla Wendt, kendi kendine yardımın yalnızca bir anarşi kurumu olduğunu savundu ve sosyal tehditlerin, öznellikler arası anlam sürecinin kendisine yol açan sinyal verme, yorumlama ve yanıtlama süreçleri yoluyla inşa edildiğini ve doğal olmadığını gösterdi. Konstrüktivist teorinin bir başka noktası da materyalist görüş, yani neo-realist ve neo-liberaller, Wendt’in bahsettiği gibi zayıf realistler arasındaki tartışmadır. Materyalistler için güç ve ulusal çıkarlar, servet, güvenlik ve güç elde etmek için askeri kabiliyet, kaynakların mevcudiyeti ve aktif insan kaynaklarından oluşan devletlerin itici güçleridir. Öte yandan yapılandırmacı, gücün, aktörün kapasitelerini şekillendiren ve aynı zamanda çeşitli şekillerde tespit edilebilen sosyal ilişkilerin üretimi olduğunu savunur. Dolayısıyla normlar, çatışmaların çözümü için uluslararası arenadaki aktörler için oyunun kuralları olarak önemi ve devletlere çıkarlarına ulaşmak veya çıkarlarını şekillendirmek için nasıl hareket ettiklerini öğretmek temelinde yapılandırmacı teori üzerinde de büyük etkiye sahiptir. Örneğin Irak, Kuveyt’i işgal ettiğinde, egemenlik normunu ihlal ettiği için Saddam’a karşı ABD’nin koalisyon güçlerinin tepkisi olurken, ABD Irak’ı Saddam’dan kurtarmak için işgal etmeye başladığında ABD egemenlik ilkesine karşı sorumsuz tavrı yüzünden suçlama ve eleştirilerle karşı karşıya kaldı. Bu basit örnek, normların dayanıklılığının, başka bir basit nedenden dolayı hegemonların davranışlarını bile sarstığını gösteriyor. Normlar, yüzyıllar içinde gelişen, toplumun her kesimine yayılan ve herhangi bir süper güce karşı ısrar eden insan alışkanlıklarıdır. Dahası, yapılandırmacı teoriye göre, devletin iç kimlikleri, düşmanları, dostları ve fırsatları aramaya izin veren sosyal bilişsel bir yapı kurar (Hopf 2002: 16). Öte yandan, yapılandırmacılar ve liberaller arasında daha rahat ilişkiler görüyoruz. Normların yaratılmasına, iş birliğine dair her iki inançları, ortak çıkarlara, karşılıklı yararlara ve devletler arasındaki ortak değerlere vurgu yaparlar. Bu her iki kuramı da güçlü liberaller ve yapılandırmacılar arasında ortak bir harekete yakınlaştırdı, ancak yapılandırmacılar, aynı anarşik çevre kavramları nedeniyle neo-liberalleri hala neo-realist olarak eleştiriyorlar.

Batı akademilerindeki yapılandırmacı teorinin retorik başarısına rağmen, maddi önkoşullar olmadan, fikirler hiçbir şey ifade etmiyor. Arap Baharı bunun en açık örneğiydi. Kuzey Afrika toplumları ve özellikle Mısırlılar, dekolonizasyon döneminden bu yana otoriter hükümetlerle karşı karşıya kaldı. Peki 2011’de ne değişti ve insanlar bu hükümetlere karşı ayaklanmaya başladı? Dolayısıyla, ideal bir yapılandırmacılık modeli için bile, Wendt’in yapısalcı çalışmalarda hala çok düşük bir yüzdeyi koyduğu materyal düzey analizinin önemini vurgulamasına rağmen, tüm Kuzey Afrika ve Orta Doğu’ya yayılan bir toplumsal hareketi açıklamak için yetersiz olacaktır. Ancak, Arap Baharı’nın nedenleri bu yazının konusu değil. Bunun yerine, Arap Baharı’na katkıda bulunan birkaç kişiyi yapılandırmacı anlamda inceleyeceğim. Arap Baharı’nın yükselişine ilk ve en önemli katkı sosyal medyaydı. Facebook, Twitter gibi etkileşimli siteler, devletin basın kısıtlamaları ağır iken, demokrasi veya devrim gibi uluslararası fikirlerin yayılmasının ana kaynaklarıydı. Örneğin, Mısır gençlik hareketi 6 Nisan, renkli devrimlerin gerçekleştiği Sırbistan ve Gürcistan gibi farklı ülkelerdeki diğer gençlik gruplarıyla aynı slogan ve afişlere sahipti, dolayısıyla sloganları da aynıydı; Mısır’da Kifayah, Sırpça’da Otpor, Gürcüce’de “Kmara kelimeleri yeter anlamına gelmekteydi. Mısır’da 2008 yemek fiyatı protestoları sırasında Facebook’ta 6 Nisan hareketi kuruldu (Korotayev ve Zinkina 2011: 76-77). Bu, yapılandırmacıların savunduğu gibi sosyalleşme süreçleri yoluyla fikirlerin yayıldığını gösterirken, aynı zamanda radikal fikirlerin bir katkısı olarak gıda fiyatlarının yükselmesi, ekonomik sektörlerin sıkı askeri kontrolü, gençlik hareketlerinin büyümesi gibi uzun vadeli maddi süreçlerin bir sonucu olabilir. Arap Baharı ile ilgili bir diğer önemli konu da etki alanıydı. Genellikle Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da yaşayan Arap ve Berberi halkı üzerindeki büyük etkilerine rağmen, bu “bahar” her zaman Ortadoğu ülkesi olarak adlandırılan iki ülkeyi etkilemedi; Türkiye ve İran. Türkiye, komşusu olan Suriye’nin çöküşünde bile, Arap Baharı’nın hem tarihsel hem de oluşum düzeyinin bir parçası olmayan hükümetin, Adalet ve Kalkınma Partisi’ni sarsan Gezi Protestoları dışında önemli bir toplumsal hareketle karşı karşıya kalmadı. Bu yapıcı terimlerle açıklanabilir. Tüm Arap dünyası için 1950’lerden 2011’e kadar kısa vadede özelliklerini belirleyen iki şey vardır; Bedevilerden Müslüman Kardeşlere kadar pek çok mikro parti tarafından kurulan toplumların istikrarını sürdürmek için askeri kökleri ve yüksek düzeyde yeniden dağıtım ekonomik politikaları olan otoriter ilerici hükümetler. 1990’lar ve 2000’ler ekonomik liberalleşme gerçekleştiğinde, bu fikirlerin ikisi de paramparça oldu. Devlet, aşamalı planlama yapmadan ancak radikal yöntemlerle ekonomik sektörlerden çekilmeye başladı, liberal ekonomik programlara uygun olarak toplumu piyasa güçlerine karşı korumasız hale getirdi. Bu, daha sonraki devrimlere neden olan toplum içi ve devlet-toplum kızgınlıklarına yol açtı. İkincisi, bu liberalleşme süreci bürokratik elitleri zayıflattı ve Müslüman Kardeşler gibi muhalefet partilerinin fikirlerini radikalleştiren muhalefet hareketlerine karşı daha katı düzenlemelere yol açtı. Protestoların Suriye istihbarat teşkilatı tarafından insanların tutuklanması ve işkence görmesiyle başladığı Suriye örneğinde olduğu gibi, bu liberalleşme döneminde polis vahşeti ve iç istihbarat gözetimi gündeme geldi. Türkiye ise 1950’lerden itibaren liberalleşme sürecini aşamalı olarak başlattı. Bu tedrici ve nispeten uzun vadeli serbestleşmenin iki sonucu vardır; Birincisi, Türkiye’de Arap ülkelerinden daha fazla sivil hükümetler yaratan demokratik yönetişim ve ikinci olarak sivil toplum örgütleri aracılığıyla devletle yeterli sınırı olan kendi kendine yeten bir toplum gelişti. Hatta Türkiye’deki askeri darbeler bile 28 Şubat Kararlarında devletin bir numaralı düşmanı olan İslamcı partileri tamamen ortadan kaldırmadı. Sonuç olarak, Arap Baharı, Arap Baharı’nda sistemin sadece bir ürünü olan fikir ve inançlar üzerindeki kısıtlılığı nedeniyle sadece yapılandırmacı teori ile açıklanamazken dinamikleri iki önemli konunun anlaşılmasına katkıda bulunur. Neredeyse bütün ülkelerin sosyal medyanın gücüne karşı olan tavrı ortaktır ve Arap Baharı’nın komşuları ve müttefikleri üzerindeki feci sonuçlarına rağmen Türkiye ve İran birer istinadır.