Azerbaycan için İkinci Dünya Savaşından sonraki yıllarda en önemli olay: “21 Azer Harekatı”
Bu harekat 1945’de İkinci Dünya savaşı bittikten sonra Güney Azerbaycan’da büyük Ulusal Demokratik Harekat’tır. Bu harekatın asıl maksadı, elverişli koşullar oluştuğu zaman Kuzey Azerbaycanla Güney Azerbaycanı birleştirmekti. 1939’da Sovyetler Birliği Ukrayna ve Belorusya’yı birleştirdi. Polonyanın doğusunu işgal ederek Doğu Belorusya ve Ukrayna ile batı arazileri birleştirdi. İkinci Dünya savaşı döneminde Ağustos 1941’de Sovyet Rusyası ve İngiltere İrana saldılar. Bu evrede Sovyet Rusya bir yandan da Güney Azerbaycan eyaletlerini tuttu. 1942’de İran Amerikan ordusunun da kendi ülkesine getirilmesine nail oldu. Bunda maksat ise ihtiyaç olduğu zaman İngiltere ve Rusyaya karşı Amerikayı kullanmaktı. Ocak 1942’de Tahran’da 3 taraflı (Rusya, İngiltere, İran) sözleşme imzalandı. Bu sözleşmeye göre İkinci Dünya savaşının bitmesinden 6 ay sonra hem Rusya, hem de İngiltere kendi ordularını İran’dan çıkartmalıydılar. Resmi olarak İkinci Dünya savaşı Eylül 1945’de, Japonyanın teslim olması ile bitmişti. Mart 1946’ya kadar yabancı ordular İranı terketmeliydiler, ama Rusya kendi ordusunu İran’dan çıkartmıyordu. Ekim 1945’de Azerbaycan Demokrat Partisi (Azerbaycan Demokrat Fırkası) oluşturuldu ve onun da başkanı Mir Cafer Pişeveri oldu. Kasım 1945’de Halk Meclisi için seçimler yapıldı ve Hacı Mirze Şebüsteri Halk Meclisinin başkanı seçildi.
Aralık 1945’de, Seyit Cafer Pişeveri öderliğinde Azerbaycan Milli Hükümeti oluşturuldu ve Azerbaycan’ın muhtariyeti ilan edildi. Bu hükümetin oluşturulmasında birinci maksat, muhtariyete nail olmak ve daha sonra fırsat ele geçtiğinde muhtariyeti bağımsızlığa çevirmekti.
İran bu dönemde Güney Azerbaycan’a müdahale edemiyordu. Milli Hükümet fedai grupları oluşturuyor ve bu fedai gruplarına Rusya tarafından silahlar sağlanıyordu. Milli Hükümet Ocak 1946’da Güney Azerbaycan’da Azerbaycan dilini Devlet Dili ilan etti. Şubat 1946’da tarım kanunu kabul edildi, yani topraklar hiçbir beklenti olmadan köylülere dağıtıldı. Ocak 1946’da İran BMT’ye müracaat etti. BMT kararı Rusya ve İran’ın bu sorunu kendi aralarında barışçıl yolla halletmesi yönündeydi. Daha sonra Pişeveri BMT’ye itiraz mektubu gönderdi ve o mektupta; ”Güney Azerbaycanın Muhtariyeti Ağustos 1941’de kabul edilmiş ve ‘Atlantika’ Partisine uygun bir şekilde hayata geçiriliyor.” demiştir.
*Atlantika Partisi, İkinci Dünya Savaşı sırasında oluşturulmuş ve oraya Amerika, İngiltere ve sonralar Rusya da katılmıştır.
O dönemde İran’ın kuzeyinde 33 milyon varil petrol vardı ve İran stratejik önemi bulunan pamuk yetiştiriliyordu. Şubat 1946’da İran’da yeni başbakan Ahmet Kavan iktidara geldi. Yönetime geldikten hemen sonra Moskova’ya gidip Stalin ile görüşme yaptı. Bu dönemde, Sovyetler Birliği İran’da askerlerini çıkartmamıştı ancak Mart 1946’da Sovyetler ”İran’ın bir kaç şehrinden askeri kuvvetler çıkartılacak, ama bazı askeri kuvvetler orada kalacak.” emrini orduya vermişti.
Bu zaman İran hükümeti Amerikanın cumhurbaşkanı Truman’dan yardım istedi. 1945-1949 yılları Nükleer Diplomasi devriydi. Bu nükleer silahı ile Japonya’ya güçlü darbeler vurulmuştu. Almanya dünyanın nükleer silahına sahipti.
Mart 1946’da Truman Staline mektup gönderdi:
”3 gün içerisinde kendi ordusunu Güney Azerbaycandan geri çekin”
24 Mart 1946’da İran BMT’nin bir sonra ki toplantısında Sovyet Rusyayı yeniden BMT’ye şikayet edecekleri konusunda uyardı. Sovyet Rusyası 24 Mart’tan önce kendi ordusunu İran’dan geri çekeceği hakkında bildiri yaptı.
Seyit Cafer Pişeveri eğer Rus ordusu giderse İran ordusu saldırıp bütün muhtariyeti iptal edeceğini biliyordu. 1946’da Rus ordusu İran’dan geri çekilmeye başladı. 4 Nisan 1946’da Rusya-İran sözleşmesi yapıldı ve bu sözleşmeye göre Rusya ve İran müşterek petrol toplumu kurmalı ve bölgede birlikte petrol çıkaracaktı.
Haziran 1946’da İran, Güney Azerbaycan hükümetinin dikkatini dağıtmak için, 13 maddelik bir sözleşme imzaladı. Bu sözleşmeye göre, Güney Azerbaycanın bir takım bağımsızlıkları elinden alındı, Azerbaycanın muhtariyeti bir hayli kısıtlandı. İran’ın kendisinin güçlü askeri kuvvetleri yoktu, bunun için de Amerika İran’a 40 uçak, 55 tank ve çoklu silahlar verdi.
Kasım 1946’da İran radyosu seçimlerin kontrolü için ülkenin her yerine jandarma kuvvetleri gönderileceğini bildirdi ama Güney Azerbaycan buna itiraz etti. 4 Aralık 1946’da İran ordu kuvvetlerini seçimleri kontrol etmek bahanesi ile Güney Azerbaycana giriş yaptı.
Pişeveri Rusyadan yardım istedi, ama Rusya yardım etmeyi reddetti. Daha sonra Pişeveri Sovyet Azerbaycanına göç etti. 14 Aralık’ta İran ordusu Tebriz’de kontrolü sağladı, 20 Aralık’ta ise İran kuvvetleri tüm Güney Azerbaycan’ın işgalini tamamladı ve 21 Azer Harekatı kan içinde boğuldu.
Peki neden bu harekata 21 Azer adı verildi?
İran takvimi ile bu harekat 21 Azer ayında, 12 Aralık’ta gerçekleşmiştir. 12 Aralık tarihinin Azerbaycan halkı için tarihi ve ideoloji önemi büyüktür. Bu dönemde Azerbaycan’ın başkenti Bakü değil, Tebriz’di.
Afsana Aghazada
StratejikOrtak.com MİSAFİR YAZAR
E-BÜLTENE ABONE OLUN
Stratejik Ortak yazarlarının makalesi ve haritalar ücretsiz e-postanıza gelsin.
Abone oldunuz, teşekkürler.
Bir şeyler yanlış oldu. Lütfen daha sonra tekrar deneyin.
