İran’da Ne Oldu, Ne Bitti?

Geçtiğimiz yıl İran’da Hasan Ruhani %57 oyla yeniden Cumhurbaşkanı seçilmişti. Reformcu aday Hasan Ruhani’nin muhafazakar rakibi İbrahim Reisi’nin oy oranıysa %38’te kalmıştı. Reformculara karşı olan kanat, Ruhani’nin P5+1 ülkeleriyle varılan nükleer antlaşmanın ardından Ekonomide vaat ettiği iyileşmeyi, halka yansımış bir şekilde göremediği için bu durumun faturasını tabi ki Ruhani’ye kesiyorlardı.

Hem İşsizliğin hemde Enflasyonun tek haneli rakamlara indirilememesi, son 6 yılda bütçede %40 küçülme olması, içeride ve dışarıda vuku bulan çatışmalarda yitirilen maddi ve manevi kayıplar, tabi ki insanlarda soru işaretleri bırakıyor elbette.

Aslında ekonomik protestoların 28 aralık 2017’de başladığı düşünülse de, daha öncesinde 2017 yılı boyunca pek çok barışçıl ekonomik gösteri yaşanmıştı. Yani bu olaylar bir anda patlamadı.

Meşhed ve çevresinde(bu bölge aynı zamanda çok sayıda Afgan mülteci barındıran bir bölge) başlayan eylemlerin sebebi ekonomikti ve talepler barışçıl yollarla iletiliyordu. Asıl olaylar, bir gün sonra 29 Aralık’ta muhafazakar olmayan ve azınlıkların yoğun yaşadığı şehirlere eylemler taşınca başladı. Arapların çoğunluk olduğu Ahvaz, Kürtlerin yoğun olduğu Kirmanşah, Lurlar’ın yoğun olduğu Luristan ve uyuşturucu kartellerinin etkili olduğu sınır ve iç bölgelerde de eylemler yaşanmaya başlayınca eylemlerin seyri değişti. (İran, uyuşturucunun en çok kullanıldığı ikinci ülkedir. Yılda 3 binin üzerinde kişi uyuşturucudan kaynaklı olarak ölür, ayrıca Afganistan ve Pakistan sınırlarında her yıl uyuşturucu kaçakçılarıyla çıkan çatışmalarda 500 ile 1000 arası güvenlik görevlisi hayatını kaybediyor, bunun 3 veya 4 katı kadarı da yaralanıyor. İran hapishanelerinde bulunanların yarısı, idam edilenlerinse çoğu uyuşturucuyla ilgili suçlardan hüküm giyiyor.)

Daha muhafazakar olan kanat, başlamasına vesile oldukları şeyin ne raddeye varabileceğini görünce eylemlerini sonlandırdı ve gösterilerin boyutu bir anda küçülüverdi. Ardından sadece azınlıkların, kartellerin ve sekülerlerin eylemleri sürdürmeye çalıştığı görüldü.

İran’daki en büyük azınlık olan ve ülkenin çeyreğini oluşturan Türklerin yapacakları oldukça kilit bir noktaydı ama son zamanlarda başlayan Türkiye-İran yakınlaşmasının da etkisiyle, Türkiye’nin çabaları doğrultusunda Azeri yoğunluklu şehirlerdeki eylemler büyük ölçüde dizginlendi maalesef. Halbuki Güney Azerbaycan Türk Hareketinin eylemlere katılma kararı oldukça heyecan yaratmıştı. Azeriler, İran’daki Türk nüfusun çoğunluğunu oluşturuyorlar ve onların yapacakları, eylemlerin seyri açısından çok kritikti.

Son silsileler 2009’daki eylemlerle kıyaslansa da, aslında bu kıyaslama çok yersizdir. Çünkü 2009’daki protestolar, muhafazakar kanadın adayı Ahmedinejad’a karşı seçimleri kaybeden reformcuların, seçimlerde usulsüzlük yapıldı iddiasıyla, halktan tepki göstermelerini talep etmeleri üzerine ortaya çıkmıştı. Yani tetikleyici liderler ve olaylar vardı. Son gösterilerdeyse bir tetikleyici liderlik ve belirli bir olay yoktu ve liderlik olmadığı için tepkileri ortaya çıkaran fonksiyonlar çok çeşitlilik arz ediyordu. Bu fonksiyonlar azınlık hakları, laiklik, ekonomi, demokrasi diye sıralanabilir.

Her iki direniş arasındaki bir diğer önemli farksa, direniş gösterilen şehirlerdir. Seçim eylemleri çoğunlukla başkent Tahran’da yaşanırken son eylemler hep Tahran dışındaydı. Tahran’da sadece üniversitede küçük bir eylem ortaya kondu.

2009’da başlayıp 2010’da ancak bastırılabilen ve yüze yakın ölümle sonuçlanan olaylarda seçim usulsüzlüklerini protesto diye başlayıp, daha fazla demokrasi ve daha fazla özgürlük niyetiyle devam etmişti. Çünkü o zamanlarda da rejim karşıtları bu ortamı değerlendirdiler. Şimdi de Ekonomik diye başlayıp yine daha fazla demokrasi ve daha fazla özgürlük olarak seyir değişti. Zaten tek ortak noktada bu olsa gerek.

Batıda İran’daki her rejim muhalifini batı yanlısı zannetme gibi bir yanılgı var. 1953‘te İran petrollerini millileştiren Musaddık’a yönelik darbe ve ardından 1979’a kadar bu darbe sayesinde koltuğunu muhafaza eden Pehlevi hanedanlığının yaptığı icraatler, hem sosyalist hem milliyetçi hem de Dinci çevrelerce ortak bir şekilde tepki gösterilen bir durumdu.

1978’de başlayıp 1979’da neticelenen Şah karşıtı devrim sadece molla takımının değil milliyetçi ve Marksist kesimlerinde ortak bir şekilde katıldığı bir devrimdi. Tabi şahtan sonra oluşan boşluğu ilk dolduran mollalar diğer kesimleri de imha etmekten kaçınmayacaklardı.

İster rejim yanlısı ister muhalifi olsun İran halkı batının söylemlerinden etkilenmiyor. 1953’te Sovyetler Birliği yanlısı Musaddık’a yaşananları affetmeleri mümkün değil. Halen dahi ABD’nin tavrı eleştiri konusu.

Mollaların 1980’de diğer ideolojik kesimleri de tasfiye ederek tamamen tek egemen olmaları ve ardından yaşanan buhran, belki molla karşıtlığını güçlendiriyor ama bu halkta batı yanlılığını arttırmıyor.

İran-Irak savaşında Irak’ın desteklenmesi, İran vatandaşlarına vize yasağı uygulanması, etnik sorunların kışkırtılması ve en önemlisi 40 yıldır acımasızca uygulanan ambargoyu, molla rejimine inat olsun diye halkın görmezden gelmesi mümkün değil.

Bu yüzden İran’da yaşanan her eylemi batıya bağlamak, bu ülkedeki devrimci geleneğe bir hakarettir. Son protestolar, 2009’da ki gibi liberal bir şehir olan Tahran’da değil çoğunlukla etnik veya mezhepsel ayrımcılığa maruz kalan veya emekleri sömürülen işçi ve çiftçi sınıfın yoğunluklu olduğu şehirlerde meydana geldi.

Her ne kadar iktidarda yer alanlar, koltuklarını korumak amacıyla mağdur edebiyatı yapabilmek için her karşılarına çıkan tehdidi “Bunlar batının oyunları” diye yaftalamak isteseler ve buna, biz dahil tüm dünyayı inandırsalar bile, bu durum meşruiyet kazandırmıyor.

Başka emperyalistler sevinmesin diye mevcut anti-demokratik, totaliter, teokratik ve ayrımcı emperyalistlerin yaptıklarına göz yumulamaz.

Muhammed Ali Çalışkan

StratejikOrtak.com MİSAFİR YAZAR