BM Barış Operasyonlarında Küresel ve Bölgesel Trendler

Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin ilk “barışı koruma operasyonunu” gerçekleştirmesinin üzerinden tam 70 yıl geçti. 29 Mayıs 1948’de, Birinci Arap-İsrail savaşında düşmanlıkların sona ermesini denetlemek ve BM arabulucusu rolünde Kont Folke Bernadotte’yi desteklemek için askeri gözlemcilerin görevlendirilmesine izin verildi. Bu görev BM Ateşkes Gözetimi Organizasyonu (UNTSO) olarak tanındı. İlk BM arabulucusunun görev süresi çok kısa sürmüştü. Çünkü ilk BM arabulucusu 1948 Eylül’ünde Kudüs’te suikasta uğramıştı. Bu nedenle BM Genel Kurulu, ilk görev günü olan 29 Mayıs’ı BM Barış Gücü operasyonlarında görev yapan ve hayatını kaybedenleri anmak için BM ve BM Barış Gücü Uluslararası Günü’nü ilan etti.

Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü (SIPRI) geçtiğimiz günlerde yayımlanan SIPRI yıllığının 2018 baskısını çok taraflı barış operasyonlarındaki konuşlandırma ve kayıplarla ilgili yeni veriler yayımladı. Bu güncel rapor, 2017 yılındaki etkinlikleri geçmiş 10 yıllık perspektif ile birlikte ortaya koymaktadır.

2017 Yılında Çok Taraflı Barış Operasyonları

2017 yılında aktif olan 63 çok taraflı barış operasyonu yapılmıştır. (bkz. 1 No’lu Grafik) Bir önceki yıl bu sayı 62 idi. Coğrafi olarak Afrika’da 18, Avrupa’da 18, Orta Doğu’da 9, Asya ve Okyanusya’da 6, Amerika’da 5 operasyon gerçekleştirilmiştir. Bu operasyonlar arasında beşi 2017 yılında başlatılmış ve dördü yıl içerisinde sona ermiştir. Çok taraflı barış operasyonlarında görev alan toplam personel sayısı 2017 yılında %4 düşerek 152.822’den 145.911’e gerilemiştir.

Personel istihdamı, çok taraflı barış operasyonlarının tamamında ard arda ikinci yıl boyunca azaldı ve 2008–17 yıllarındaki 10 yıllık bir dönem içerisinde ilk defa 150,000’ün altına düştü. (bkz. 2 No’lu Grafik) Aslında küresel düzeydeki istihdam geçmişte daha da fazlaydı. Çünkü Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO) ve Uluslararası Güvenlik ve Destek Gücü (ISAF) bu istihdamın büyük bir kısmını oluşturmaktaydı. Ancak ISAF 2012-2014 arasında Afganistan’dan kademeli olarak çekilişini tamamladı. Bu durum da çok taraflı barış operasyonlarındaki personel istihdamında keskin bir düşüşe neden oldu. Bu çekilme sürecinden önce ISAF dışındaki operasyonlarda personel istihdamı giderek artmaktaydı ve 2015 yılında yaklaşık 162.000 personel istihdamı ile zirveye ulaşılmıştı.

En Büyük Çok Taraflı Barış Operasyonları ve Katılımcıları

Somali’de yer alan AMİSOM (Africa Union Mission in Somalia/Somali’deki Afrika Misyonu), bu dönem içerisindeki en büyük çok taraflı barış operasyonu olarak yerini aldı. (bkz. 3 No’lu Grafik) 2017 yılı sonunda Somali’de BM barış operasyonları kapsamında 21.039 personel istihdam edildi. Bunu, Demokratik Kongo Cumhuriyeti’ndeki BM İstikrar Misyonu Organizasyonu (MONUSCO) ve Güney Sudan’daki BM Misyonu (UNMISS) izledi. AMISOM ve MONUSCO, 2017 yılında personel istihdamında düşüş yaşarken (sırasıyla 909 ve 1590) Güney Sudan’daki BM Misyonu (UNMISS), BM Güvenlik Konseyi’nin 2304 sayılı kararı kapsamında bölgeye gönderilmesi planlanan 4000 personelin ilk kısmı olan 1758 personelin bölgeye ulaşması ile istihdam sayısını arttırmıştır. 10.000’den fazla personele sahip olan sekiz çok taraflı barış operasyonundan altı tanesi Afrika ülkelerinde bulunmaktadır.

Etiyopya, 2017 yılı sonu itibariyle üniformalı personel istihdamı bakımından (asker veya polis) çok taraflı barış operasyonlarına en çok katkıda bulunan ülke oldu. Etiyopya’yı sırasıyla ABD ve Bangladeş izledi. (bkz. 4 No’lu Grafik) 2017 yılı sonu itibariyle Etiyopya, yakın çevresinde faaliyet gösteren AU ve BM operasyonları olan AMISOM, Darfur’daki AU/BM Hibrid Operasyonu (UNAMID), Abyei için BM Geçici Güvenlik Gücü (UNISFA) ve UNMISS’e 12.534 üniformalı personel ile iştirak sağladı

ABD’nin 9627 üniformalı personelinin neredeyse tamamı ise üç operasyonda konuşlandırıldı; NATO liderliğindeki Kosova Gücü (KFOR), Afganistan’daki Kararlı Destek Misyonu (RSM) ve Sina Yarımadası’nda faaliyet gösteren  Çok Uluslu Kuvvet ve Gözlemciler (MFO). Bangladeş, 10 farklı BM barış operasyonuna 7246 askeri ve polis memuru ile katkıda bulundu.

BM Barış Operasyonları

BM, diğer örgütlerden daha fazla olarak( bkz. 1 No’lu Grafik) 2017 yılında çok taraflı barış operasyonu olarak kabul edilen toplam 24 misyon ve operasyon gerçekleştirdi. (17 barış gücü operasyonu ve 7 özel siyasi misyon) BM operasyonlarından 3 tanesi yıl boyunca aktif değildi; Haziran ayında Côte d’Ivoire’deki BM Operasyonu (UNOCI), Eylül ayında Kolombiya’daki BM Misyonu (UNMC) ve Ekim ayında BM İstikrar Misyonu (MINUSTAH) pasifize edildi. Bu operasyonlardan son iki tanesi daha küçük takip operasyonları ile başarıyla sonuçlandı; Kolombiya’daki BM Doğrulama Misyonu (UNVMC) ve BM Haiti’de Adalet Desteği Misyonu (MINUJUSTH).

Birleşmiş Milletler’in bu operasyonlarda görevlendirdiği personel sayısı 2017 yılında 106.390’dan 98.354’e düşerek %39 oranında gerileme gösterdi. (bkz. 2 No’lu Grafik) Bu durum, UNOCI ve MINUSTAH’ın sona ermesi ve Mart 2018’de kapatılmasından önce BM Misyonu’nun (UNMIL) görevlilerinin geri çekilmesinin bir sonucuydu. UNAMID ve MONUSCO da isthidam sayısındaki bu düşüşün önemli sebeplerinden biriydi. MINUSTAH’ın kapatılması ve UNAMID ve MONUSCO’nun küçültülmesi, ABD öncülüğündeki BM barış gücü bütçesini azaltma politikasının doğrudan sonuçlarıydı. Konuya ilişkin yapılan müzakereler ile 2017-2018 mali yılı için 6.8 milyar dolar bütçe kararlaştırıldı. Bu rakam bir önceki mali yıl için 7.9 milyar dolardı.

BM’nin Yer Almadığı Barış Operasyonları

Bölgesel örgütler ve geçici koalisyonlar, 2017 yılında çok taraflı barış harekatı olarak kabul edilen 39 misyon ve harekat gerçekleştirdi. (bkz. 1 No’lu Grafik) Bu operasyonlardan üçü bu yıl içinde teşkil edildi; Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) Gambiya’daki Misyon (ECOMIG), Güney Afrika Kalkınma Topluluğu (SADC) Lesotho Krallığı (SAPMIL) ve Avrupa Birliği (AB) Irak’taki Önleyici Görev Güvenlik Sektörü Reformunu Desteklemede Danışmanlık Misyonu (EUAM Irak).

ECOMIG’in ocak ayında faaliyetlerine başlaması, Gambiya’daki seçim sonrası durumun ve anayasal krizin barışçıl yollarla çözümlenmesinde oynadığı rol nedeniyle büyük ilgi görmesine rağmen, Aralık ayında SAPMIL ve EUAM Irak’ın faaliyetlerine başlaması ve bölgeye katkıları nispeten gözlerden kaçtı. Solomon Adaları Bölgesel Yardım Misyonu (RAMSI) ise 14 yıllık bir faaliyetin ardından Haziran ayında sonlandırıldı.

BM’in yer almadığı barış operasyonlarında görevlendirilen personel sayısı 2017’de %2’den fazla artmış, 46.432’den 47.557’ye yükselmiştir. (bkz. 2 No’lu Grafik) Bu durum, esas olarak, Afganistan’daki RSM’nin güçlendirilmesinin ve ECOMIG ve SAPMIL’in kurulmasının bir sonucu.

Bölgesel Trendler

Çok taraflı barış operasyonlarında görev alan tüm personelin çoğunluğu Afrika kökenlidir. (bkz. 5 No’lu Grafik) Bununla birlikte, Afrika ülkelerinde faaliyet icra eden personel sayısı, 2017’de 110.623’ten 106.240’a düşerek %4 oranında gerilemiştir. Afrika’dan sonra çok taraflı barış operasyonlarında en çok personeli barındıran bölgeler, uzak mesafeler de olsa, Asya, Okyanusya ve Orta Doğu’dur. Asya ve Okyanusya’da personel görevlendirmeleri %10.7 oranında artarak 13.975’ten 15.467’ye çıkmıştır. Bu sayılar Orta Doğu’da aşağı yukarı sabit kalmıştır; %0,5 artarak 13.928’den 14.001’e çıkmıştır.

Avrupa’da personel görevlendirmesi sayısı 8831’den 8597’e düşerek %2.7 gerilemiş ve Amerika’da 5464’den 1606’ya düşerek %70.6 gerilemiştir. Amerika’daki (Kolombiya ve Haiti) personel istihdamlarındaki büyük düşüşün neredeyse tamamı  MINUSTAH’ın sona ermesine bağlanabilir.

Afrika’daki Çok Taraflı Barış Operasyonları

Afrika günümüz itibariyle çok taraflı barış operasyonlarının merkez üssü konumunda. En büyük 3 operasyon Afrika’da gerçekleştirilmekte. Ayrıca barış operasyonları kapsamında en fazla personel istihdam edilen bölge de Afrika bölgesi. Çok taraflı barış operasyonları kapsamında faaliyet icra eden en büyük 10 organizasyonun içerisinde 5 Afrika ülkesi bulunuyor. Bununla birlikte, Afrika’daki çok taraflı barış operasyonlarına yönelik personel istihdamlarında, 2008-2015 döneminde yaklaşık 75.000’den neredeyse 120.000’e ulaşarak önemli bir artış sağlanmıştır. Ancak bu trend 2016 ve 2017 yıllarında azalma eğilimi göstermiştir. Afrika’daki çok taraflı barış operasyonlarındaki personel sayısı 2016 yılı boyunca %7.3 ve 2017 yılı boyunca ise %4 azalmıştır. Aynı zamanda, bölgede terörist grupların artan tehditlerine karşı daha fazla odaklanılmıştır.

Afrika Birliği, 2015 yılında Çad Havzası Gölü bölgesinde Boko Haram’a karşı ve 2017’de Beş Grubun Ortak Gücü’nün (JF-G5S) üye devletlerin ortak sınırlarında aşırılık yanlısı ve suçlu silahlılarla mücadele etmek için 2017’de Çok Uluslu Ortak Görev Gücü’ne (MNJTF) yetki verdi. MNJTF ve JF-G5S, BM Güvenlik Konseyi’nden (örneğin AMISOM’un yaptığı ve ISAF’ın yaptığı gibi) bir görevi olmadıkları ve esas olarak kendi toprak sınırları içinde faaliyet gösteren ulusal birimlerden oluştukları için çok taraflı barış operasyonları faaliyetleri icra etmezler. Bunlar, terörizm, organize suç ve düzensiz göç gibi güvenlik gibi konuları ele almak için geleneksel çok taraflı barış operasyonları çerçevesinin dışında kurulacak işbirlikçi girişimlere yönelik yeni bir eğilimin örneklerindendir. MNFTF, 2017 sonunda 10.772 personelden oluşurken, JF-G5S’in personel istihdamı 5000’dir. Afrika’daki çok taraflı barış operasyonlarına yönelik personel istihdamlarındaki son zamanlarda yaşanan düşüş, bölgedeki konuya ilişkin azalan ilgiyi veya faaliyeti değil; konuya ilişkin başka ca mekanizmalara yönelişi işaret etmektedir.

BM Barış Operasyonlarında Yaşanan Ölümler

Birçok çok taraflı barış operasyonu, devam eden veya şiddetlenen silahlı çatışmalar nedeniyle son derece kırılgan ve çatışmaların yoğun olduğu alanlarda sürdürüldü. Bu ortamlarda çalışan görevler, devlet dışı silahlı gruplardan ve diğer yağmacılardan sürekli gelen tehditlere ve saldırılara maruz kaldı. Bu durum, karmaşık güvenlik sorunlarının mevcut olduğu ortamlarda faaliyet gösteren BM barış operasyonlarının güvenliği konusundaki endişelerini daha da artırdı.

BM barış gücü askerlerinin ölümleri ve yaralanmaları hakkındaki 2017 “Cruz raporu”, tarafsız BM personeli olduklarını belli eden mavi renkteki kasklarının artık saldırılara karşı korunmak için yeterli olmadığını, hatta personelleri hedef haline getirdiğini ortaya koydu. Hem destek hem de eleştiri almış olan bu rapor, BM ve katkıda bulunan askerlerin diğer şeylerin yanı sıra, riskten kaçınmaya ve aksi takdirde onları tehdit edebilecek olan unsurlara karşı misyonların daha fazla operasyonel yetki kullanımına izin vermek için geleneksel barış gücü ilkelerinin daha esnek bir şekilde yorumlanmasını kabul ederek bu yeni gerçekliğe uyum sağlamaları için çağrıda bulundu.

Yaşanan ölümlerin sayısı, 2013–17 döneminde, 1993-1995 sonraki kritik dönemler olan BM’nin Bosna-Hersek, Kamboçya ve Somali’de yaşadığı ekstrem dönemlerdeki kayıplar ile kıyaslanacak olursa daha yüksekti. (bkz. 6 No’lu Grafik)  1000 kişi başına düşen düşman ölüm oranı da 2013-17 döneminde önceki yıllara göre belirgin olarak daha yüksekti. 1990’larda benzer ve hatta daha yüksek oranlar nadir olmamakla birlikte, 2000’li yıllarda iki ayrı durum rapor edilmiştir. İlki 2013–16 döneminde şiddet eylemleri sonucunda ölen BM barış gücü askerlerinin yarısının MINUSMA’da görev yapmasıdır. Aslında, 2013–2016 yıllarında, tüm BM barış operasyonlarında meydana gelen ölümlerin oranı, diğer yıllara kıyasla olağanüstü derecede yüksek değildi. Hatta 2016 yılında bu oran 1990-2017 dönemi içindeki en düşük orandı.

İkincisi 2017 yılında BM barış operasyonları kapsamında yaşanan ölümlerin dikkat çekisi şekilde artmış olmasıdır. BM barış operasyonları kapsamında 2017 yılında 58’i üniformalı personel (Asker ve polis) olmak üzere toplam 61 ölüm olayı yaşanmıştır. Üniformalı personel arasındaki ölümlerin oranı ‰61 ile 2016 yılına kıyasla iki kart artmıştı. 2017 yaşanan ölümlerin sayısı ve oranı 1994 yılından bu yana en yüksek seviyedeydi.

BM barış operasyonları kapsamında 2017 yılındaki personel ölümlerini tamamı Afrika’da meydana geldi ve saldırılarda öldürülen barış gücü personelinin büyük çoğunluğu Afrika ülkelerine mensuptu. 2017’de saldırılar sonucu hayatını kaybeden 61 personelden biri hariç geriye kalan tamamı üç BM barış gücü operasyonunda görevliydi: MINUSCA, MINUSMA ve MONUSCO. Somali’de 1993’te Mogadişu’da yaşananların ardından en kanlı olay olan Aralık 2017’de Kuzey Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde gerçekleşen saldırıda hayatını kaybeden 15 Tanzanya’lı MONUSCO barışı koruma görevlisi de bu sayıya dahildir.

Kaynak: www.sipri.org

Çeviri: Stratejik Ortak