Panama Kanalı’nın Tarihi ve Stratejik Önemi

Boğazlar doğal bir oluşum sergileyen su yollarını temsil ederken kanallar, boğazların suni halidir. Boğazlar nasıl ki iki denizi birbirine bağlıyorsa kanallarda da amaç, iki denizin bağlanması ile kestirme bir yol elde etmektir. Kanalları üstü açık su tüneli gibi düşünürsek doğrusu yanılmayız. Encyclopaedia Britannica’ya göre dünya üzerinde 48 tane önemli kanal bulunmaktadır. Kanallar, ulaşım yollarını kısaltmanın yanında stratejik ve jeopolitik önem de teşkil ederler. Yani getirilerini, maddi kazanç yanında siyasi, askeri ve kültürel önem olarak sıralayabiliriz. Yazıda “Panama Kanalı” anlatılıp, önemine ve siyasi gelişimine değinilecektir.

Panama kanalı yalnızca ekonomik veya askeri çıkar güden bir proje değil, Panama Cumhuriyeti’nin bağımsız bir devlet olarak ortaya çımasına vesile olmuş bir yapıdır. Bu bağlamda jeopolitiğin jeostrateji için önemine bir kez daha vurgu yapmalıyız. Jeopolitik önem, sahibi tarafından rasyonel bir şekilde kullanılmazsa onu kullanmak için sırada bekleyen başka unsurlar mutlaka olacaktır. Yazıda anlatıldığı üzere Panama kanalı jeostratejik önemini teşkil eden mükemmel koordinatlara sahipti. 20 Yüzyılda refah seviyesi az gelişmiş bir coğrafya olarak ekonomik bağımsızlığını koruyamadı ve ülkenin GSMH’sinde büyük bir paya sahip olan Panama Kanalı üzerinde ABD hâkim kaldı. ABD Panama’daki varlığını, Panama hükümetin başına kukla başkanlar koyarak bir süre rahatça sağladı fakat zamanla kanalın önemi/kazancı büyük olduğu için kaybı da o kadar büyük gözükmeye başladı. Özellikle kanalın üzerinde yapılan Amerika köprüsü ile fiili anlamda direnişe geçen halk, kanalın artık kendi ülkelerine bırakılmasını istiyordu. Tabi ki her mekanizmanın olduğu gibi burada da hareketin bir beyni vardı; General Omar Torrijos. Panama devletinin en önemli ordularından birinde asker olan Torrijos, baştaki hükümeti darbe ile indirerek illegal bir şekilde hükümet komutasını eline aldı ve kanalın Panamalılara geçeceği anlaşmayı imzalayana kadar başta kalıp, anlaşma imzalandıktan sonra tekrar orduya döndü. Kanalın Panama’ya bırakılacağı anlaşma elbette zaman zaman çatışmalar çıkardı. Anlaşma ABD senatosunda +1 oy farkı ile kabul edildi fakat ABD’liler bu anlaşma için Carter’ı suçladılar. Ve anlaşma iki aşamalı olduğundan dolayı, yani teslimatın tamamı 1999’da gerçekleşecek diye planlandığı için de Torrijos linçe maruz kaldı. Kanalın tam teslim tarihi gelmeden Torrijos bir uçak kazasında yaşamını yitirse de kanal 1999’da tam olarak Panama’ya bırakıldı.

Kanal Panama ülkesinin ekonomik olarak en önemli gelir kaynağı olmakla birlikte askeri olarak da büyük bir avantaj sağlamaktadır. ABD dünyanın süper gücü olarak çevre ve yarı çevre ülkelerde uyguladığı sömürü politikasını Panama’da da değişik versiyonlarda devam ettirmektedir. Bunların başında kullandığı askeri üsler gelmekte olup, olası bir savaş durumda hem Pasifik hem de Atlas okyanusunda, kanalı kullanması gerekirse kanalı kullanarak çok rahat bir şekilde donanmasını konuşlandırabileceği düşünülmektedir. Günümüz liberal dünyasında elbette büyük balık küçük balığı yiyecektir fakat Torrijos’un dediği gibi; “İdeolojileri yok edecek bir silah henüz bulunmadı.” ABD’nin Panama’da uyguladığı bu plan aslında günümüz “yap-işlet- devret” politikasının bir sonucudur ve benzer projelerin daha binlercesi vardır. Panama da dahil olmak üzere çevre ve yarı çevre ülkeler yabancılara “yol, köprü” gibi geliri stabil olan yatırımları yaptırtmadan önce iki kez düşünmelidir. Neo-Merkantilist teoriye göre bu tarz yapılar yabancı devletlere yaptırılıyorsa, projeyi yapan yabancı devlete “teknolojisini projenin yapılacağı ülkeye getirmesi” şartı konmalıdır. Böylece projeyi ilk etapta yabancı bir devlete yaptıran ülke, ikinci bir projede böyle bir bağlılıkla karşı karşıya kalmayacaktır.