Körfez İşbirliği Konseyi

5 Ocak 2020 tarihinde Suudi Arabistan’ın El-Ula şehrinde 41. Körfez İşbirliği Konseyi Toplantısı gerçekleştirildi. Mezkur toplantı iki konuda küresel çapta yankı uyandırdı. İlki bölgesel kalkınma adına üç buçuk yıldır süren Katar krizinin çözümüne yönelik ilk kez somut adımlar atılması, diğeri ise bölgenin tek korkulu rüyası olan Tahran yönetiminin uranyum zenginleştirme hususunda attığı adımlara dikkat çekilmesi idi. Katar ile olan yakın ilişkilerimiz sebebiyle Türkiye’de bu konseyin ismi ilk kez bu kadar üst perdeden yankılandı. Bu yazıda konseyin kuruluşu, bugünü ve mahiyeti incelenecektir.

Konseyin İlk Zamanları 

70’li yıllar, bugün Körfez ülkeleri arasında bulunan ve “devletçik” olarak andığımız bazı devletlerin bağımsızlığını kazandığı yıllar olarak tarih sayfalarında yerini almıştır. Bahreyn 14 Ağustos 1971’de; Birleşik Arap Emirlikleri 2 Aralık 197’de; Katar 3 Eylül 1971 tarihlerinde bağımsızlıklarını kazanmıştır. Bağımsızlıklarını kazanmalarının hemen akabinde 1972 yılında Katar, Bahreyn ve Umman arasında bir ortak para kullanımını gündemine alan bir komisyon oluşturulmuştur [1]. Bu komisyona bir sene sonra BAE de dahil olmuştur. Bu tarih, bölgesel işbirliğinin başladığı dönem ve bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir [2]. Her ne kadar 1971 yılı Nikson Şoku’nun yaşandığı yıl olarak hafızalara kazınsa da Körfezdeki Arap ülkeleri açısından belki de ikinci baharın başladığı yıl olarak nitelenebilir.

“İtibari Para” mottosuyla Petro-Dolar sisteminin devreye girdiği yıllarda Körfezdeki Arap ülkelerinin bağımsızlıklarını kazanmalarını müteakiben ilk olarak ortak para birimi belirleme işine soyunmaları Nikson Şoku’nun bölgeye olan etkisi başlığı altında incelenmesi gereken bir durum olarak mütalaa edilmektedir. 1975 Mayısında bu 4 ülkeye Suudi Arabistan ve Kuveyt’in de katılımıyla bir ortak komisyon daha oluşturulmuştur. Kuveyt Kalkınma Fonu ile Arap Kalkınma Fonu arasında bir anlaşma imzalanmış ve ilişkilerin geliştirilmesi adına toplantılar icra edilmiştir. Aynı yılın Haziran ayında ise komisyonun para birimi sorumluları BAE, Katar, Kuveyt ve Bahreyn kendi aralarında ortak para uygulaması çerçevesinde somut adımlar atılması gayesiyle bir araya gelmişlerse de yine istenen sonuca ulaşılamamıştır [3]. Uzun müddet devam eden müzakereler 70’li yılları körfezdeki Arap ülkelerinin “kuruluş ve işbirliği arayışı yılları” haline getirmiştir. Ortak para birimi ve ortak ticaret talebiyle başlayan süreç 1981 yılına gelindiğinde her ne kadar istenen sonuca ulaşılamasa da uluslararası arenada tanınan bir örgütün kurulmasına vesile olmuştur [4].

Konseyin Gelişimi 

4 Şubat 1981 yılında mezkur 6 ülke (Suudi Arabistan, BAE, Bahreyn, Katar, Kuveyt, Umman) Dışişleri Bakanları seviyesinde katılım gösterdiği Riyad toplantısında alınan kararlara binaen, 25 Mayıs 1981 tarihinde Abu Dabi’de tekrar bir araya gelerek Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi (KİK) (Arapça  [مجلس التعاون لدول الخليج العربية], İngilizce [Cooperation Council for the Arab States of the Gulf– GCC]) isimleriyle anılan konseyin resmen kurulduğunu ilan etmişlerdir [5]. Körfez İşbirliği Konseyi; Basra Körfezi’ne kıyısı bulunan, ortak tarihi, coğrafi, kültürel, dini ve sosyal özelliklere sahip olan 6 Arap ülkesini bir araya getiren bölgesel bir örgüttür. Genel merkezi ise Suudi Arabistan’ın başkenti Riyad’dadır. Konseyin temel hedefleri en-Nizâm el-Esasi (النظام الأساسي) adlı yönergeyle belirlenmiştir. Yönergede belirtildiği üzere konseyin üç ana hedefi vardır:

• Üye devletler arasındaki birliği tesis edebilmek için her alanda koordinasyon ve işbirliği kurulmasına imkan sağlamak.
• Halklar arasındaki bağların kuvvetlendirilmesi amacıyla iktisat, ticaret, gümrük ve ulaştırma, eğitim, kültür, sağlık, medya ve turizm gibi çeşitli alanlarda düzenlemeler yapmak.
• Bilimsel ve teknik ilerlemeyi hızlandırmak için sanayi, madencilik, su kaynakları, tarım, ve hayvancılık alanlarında bilimsel araştırma merkezleri kurmak, ortak projeler oluşturmak ve özel sektör işbirliğini teşvik etmek [6]. Konsey üç ana idari kısma ayrılmıştır [7].

1) Yüksek Konsey (المجلس الأعلى)

İşbirliği Konseyi’nin en üst merciidir ve üye devletlerin başkanlarından oluşur. Konsey başkanlığı ülke isimlerinin alfabetik sırasına göre yıllık olarak belirlenir. Yüksek Konsey her yıl düzenli olarak toplanır. Herhangi bir üye devletin daveti ve başka bir üyenin desteği ile olağanüstü toplantılar yapılabilir. Oylamaların yapılabilmesi için her biri bir oy hakkına sahip olan üyelerin üçte ikisinin katılması gerekmektedir. Asli konulardaki kararlar oylamaya katılan üye devletlerin oybirliği ile; tali konulardaki kararlar ise çoğunluğun oyu ile alındığı takdirde geçerli kabul edilir. Yüksek Konsey Danışma Komisyonu (الهيئة الإستشارية للمجلس الأعلى) ise üç yıllık bir süre için tecrübe ve yetkinliğe sahip kişiler arasından seçilen her üye devletten beş üye toplamda otuz üyeden oluşur. Komisyon, Yüksek Konsey tarafından kendisine tevdi edilen konuları incelemekten sorumludur. Uyuşmazlık Çözüm Komisyonu (هيئة تسوية المنازعات) ise Yüksek Konsey, uyuşmazlıkların giderilmesi için uyuşmazlığın niteliğine göre her durumda Yüksek Konsey tarafından oluşturulan Uyuşmazlık Çözüm Komisyonu’na bağlıdır.

2) Bakanlar Konseyi (المجلس الوزاري)

Bakanlar Konseyi, üye devletlerin dışişleri bakanlarından veya temsilcilerinden oluşur. Başkanlığı, Yüksek Konsey’in son olağan oturumuna başkanlık eden devletin dışişleri bakanı yahut temsilcisi üstlenir. Bakanlar Konseyi, üç ayda bir toplantı yapar. Üyelerden birinin daveti ve başka bir üyenin desteği ile olağanüstü oturumlar yapılabilir. Üye devletlerin üçte ikisinin katılması halinde toplantı geçerli sayılır. Bakanlar Konseyi, üye devletlerarasında işbirliğini geliştirmeye yönelik politikalar önermek ve üye devletlerarasında çeşitli alanlarda mevcut faaliyetleri teşvik ve koordine etmek üzere görevlendirilmiştir. Mezkur konularda alınan kararlar Yüksek Konsey’e tavsiye şeklinde sunulur. Konsey ayrıca Yüksek Konsey toplantılarına hazırlık yapmak ve gündemini hazırlamakla görevlidir. Bakanlar Kurulunda oylama usulleri Yüksek Konsey ile aynıdır.

3) Genel Sekreterlik (الأمانة العامة)

Ortak Körfez çalışmaları için işbirliği, koordinasyon, planlar ve entegre programlar hakkında çalışmaların hazırlanması, konseyin çalışmaları hakkında periyodik raporların hazırlanması, kararların uygulanmasının takibi, Yüksek Konsey veya Bakanlar Konseyi’nin talep ettiği rapor ve çalışmaların hazırlanması, toplantılara hazırlık yapılması, bakanlık konseyi gündeminin hazırlanması ve karar taslakları Genel Sekreterliğin görevlerini özetlemektedir. Genel Sekreterlik 5 idari birimden oluşur: Yüksek Konsey tarafından üç yıllık bir süre için atanan ve bir kez yenilenebilen genel sekreter. Siyasi, ekonomik, askeri, güvenlik ve çevre işlerinden sorumlu beş sekreter yardımcısı. Bakanlar Konseyi tarafından üç yıllık süre için atanan  ve yenilenebilen Brüksel’deki Körfez İşbirliği Konseyi misyonunun başkanı. Son olarak Genel Sekreterlik görev alanı kapsamında Genel Sekreter tarafından atanan genel müdürler ve diğer çalışanlar.

Konseyin Bugünü 

Yola esasen “Ortak Para Birimi” amacıyla çıkan Konsey “Khalici (خليجي)” ismini belirlemek haricinde ilerleme katedememiş, çabalar diyalog aşamasında askıda kalmıştır. Ancak bölge devletleri arasında çözüm için diyalog anlayışı güç kazanmıştır. Buna binaen ortak para konusunda varılamayan sonuca, 1 Ocak 2003 tarihinde yürürlüğe giren Gümrük Birliği Anlaşması’yla ortak ticaret konusunda varılmıştır. Gümrük Birliği uygulaması ile bu 6 ülke, istisnalar dışındaki mallar için, diğer ülkelere yüzde 5 gümrük vergisi uygulamaya başladı. Bir havuzda toplanan bu gelirin, malların son giriş yaptığı ülke baz alınarak üye ülkelere bölüştürülmesi kararlaştırıldı. Gümrük Birliği uygulaması ile örgüt, ekonomik blok olarak gücünü artırmayı bir nebze de olsa başarmıştır. Ancak ekonomileri yalnızca petrole dayalı olan bu ülkelerin ticaret hacmi belli sınırları aşmamış ve beklenen etki sağlanamamıştır. Buna ek olarak dış politikada özellikle İran tehdidine karşı tek ses olarak yanıt vermeyi amaçlayan konsey bir taraftan da oluşturulan fonların savunma alanında ortak yatırımlara harcanması hususunda müşterek karar alma mekanizması geliştirme gayesindeydi.  Fakat bugün bakıldığında bu çabanın da ortak para birimi girişimi gibi neticelendirilemediği, siyasi söylemden öteye geçemediği görülmektedir. Bilindiği üzere dünya deniz ticaretinin yaklaşık 1/6’sını bünyesinde barındıran Akdeniz çok önemli bir kesişim noktasıdır. Avrupa’nın ve Amerika’nın güvenliği, Akdeniz’in güvenliği ve istikrarı ile yakından bağlantılıdır.

Zira bu ülkeler enerji ihtiyacının çok büyük bir kısmını Orta Doğu’dan Akdeniz yolu ile sağlayan ülkelerdir. Ekonomilerini kendi imkanlarıyla üretemediği petrol ve doğal gaz ticareti üzerine kuran körfezdeki Arap ülkelerinin, rüştünü ispat edememiş müesses nizamlarıyla tam bağımsız karar alma sürecini gerektiği şekilde yerine getirmesi uzak ihtimal olarak gerçekliğini korumaktadır. Bu açıdan bakıldığında ulusal düzeyde bağımsız karar alma sürecini tesis edemeyen ülkelerin bir araya gelerek bir konsey dahilinde uluslararası düzeyde bağımsız kararlar alıp o kararları uygulama düşüncesi ziyadesiyle mesnetsiz bir çaba olarak göze çarpmaktadır. Bugün şahit olduğumuz kurucu ülkelerden biri olarak Katar’ın konsey tarafından boykot edilmesi bu oluşumun temellerindeki zafiyeti gün yüzüne çıkarması açısından kuvvetli bir örnektir. İçinden geçtiğimiz bu süreçte Katar ile ilişkilerin düzelmesinde rol oynayan Konsey bu hamlesiyle hala etkin olduğunu herkese duyurmak istemektedir. Konsey uyuşmazlıkların giderilmesi ve yine diyalog yolunun açılması hususunda etkili olmuş ancak bu hamle de konseyin bağımsız karar alma sürecindeki soru işaretlerini gidermemiştir.

[irp posts=”11039″ name=”Körfez Monaşileri’nin Medya Savaşı ve Bin Ladin Kavgası”]

Muhammed Ali Acar 

Stratejik Ortak Misafir Yazarlar