Giriş

Avrupalıların Gana’ya ilk olarak 1471 yılında ayak basmasından sonra ülke “Gold Coast” ismiyle anılmaya başlamıştır. Yaygın bir kullanımla “Batı Afrika’nın geçidi” şeklinde tanımlanan Tema Limanı’na sahip olmasının yanı sıra ancak 1957 yılında İngilizler’den bağımsızlığını kazanabilmiştir. Bu hususta liderlik eden Kwame Nkrumah, Afrika çapında bir hükümete ihtiyaç olduğu düşüncesinden hareketle Afrika Birliği’nin kuruluşunda büyük çaba sarf etmiş ve sömürgeciliğe başkaldırmakla dünya çapında adını duyurmuş bir liderdir. Söz konusu ülke batıda Fildişi Sahili, doğuda Togo, kuzeyde Burkina Faso, güneyde Gine Körfezi ile sınırlarını paylaşmakta; aynı zamanda kıta üzerinde gelişen demokrasiye haiz olması nedeniyle “barış adası” biçiminde nitelendirildiği de görülmektedir.  Ayrıca dünya üzerinde Papua Yeni Gine ve Peru gibi altın üretimi konusunda bilinen devletlerden daha fazla altın yataklarına sahip olan söz konusu ülke, Afrika kıtasında yer alan en büyük ikinci ülkedir. Bununla birlikte 2011 yılında petrol üretimi alanında çalışmalara başlamış; bahsedilen özellikleri dolayısıyla İran’ın Batı Afrika bölgesinde ilgisini çeken bir devlet konumunda olmuştur. Ayrıca Sahraaltı Afrika’da bağımsızlığını kazanan ilk ülke olması hasebiyle dikkatleri çeken Gana, 2006 yılından bu yana Frankofon Birliği üyesidir.

19. yy’den itibaren Tahran, Afrika ülkeleriyle ekonomik ve siyasi bağlarını geliştirmeye öncelik vermiş; ancak önceki İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad dönemiyle birlikte kıta üzerindeki yer edinme çabaları karşılık bulmaya başlamıştır. Bu bağlamda İran’ın Batı karşıtlığı doğrultusunda bir söylemle sömürge geçmişi olan Afrika ülkeleriyle yakınlık kurma çabalarının olduğu söylenebilir. Günümüzdeyse Afrika Birliği’nin stratejik ortaklarından biri mahiyetine ulaştığından bahsedilebilecektir. Nitekim Afrika ülkeleriyle olan ilişkilerini ve işbirliğini ilerletme çabalarının yanı sıra Afrika Birliği (AU) Zirveleri toplantılarında aktif rol oynayarak bahsedilen örgütte gözlemci üye statüsü elde etmiştir. Günümüzde İran ile Gana’nın özellikle kuzey kesimi arasında sağlık, tarım, eğitim ve ticaret alanlarında ilişkiler kurulduğunun güçlü göstergeleri bulunmaktadır. Diğer taraftan Gana içinde bulunduğu kıta nezdinde önemli bir aktör olması dolayısıyla İran’ın yanı sıra diğer uluslararası aktörleri de kendi üzerine çekmektedir. Ancak elinizdeki bu çalışmada Gana’ya olan ilgisini görüş açısına dahil etmiş devletlerden biri olan İran’ın söz konusu devletle tarihsel bağlamda ilişkileri ve bu ilişkileri sosyal, ekonomik, dini gibi zeminlerde geliştirme gayreti ele alınacaktır.

İran-Gana Arasındaki İlişkilerde Tarihi Perspektif

1961 yılında Bağlantısızlar Hareketi’nin kurulmasıyla birlikte İran-Gana arasında yakın ilişkiler cereyan etmeye başlamıştır. Ancak söz konusu iki ülke arasındaki ilişkilerin başlangıcı yeni bir tarihe işaret etmese de aralarında kurulmaya çalışılan bu bağın Gana ile Çin veya diğer gelişmiş ülkelerin oluşturduğu seviyelere erişemediği söylenebilmektedir. Bu kısımda İran-Gana arasındaki ilişkilerin seyri, tarihi perspektifle ele alınmaya çalışılacaktır.

Ağustos 1985 tarihinde Gana’nın Dışişleri ve Ulusal Güvenlikten Sorumlu Ulusal Demokrat Parti (NDC) Üyesi Kaptan Kojo Tsikata’nın İran’a yaptığı ziyarete değinilmesi gerekmektedir. O dönemde bu ziyaretin nereden hareketle gündeme geldiği sorusunun yanıtını, Gana Dışişleri Bakanlığı’nın dış ilişkiler üzerine Mayıs 1982 tarihli Geçici Ulusal Savunma Konseyi’nin (PNDC) yayımladığı raporda görmek mümkündür. Söz konusu raporun hazırlanması, Gana’da gerçekleştirilen 31 Aralık 1981 devriminin akabinde döviz kaynaklarının sınırlı bulunmasıyla yurt dışındaki misyonlardan elde edilen faydaların olabildiğince üst düzeylere çıkarılması maksadı taşımış olup; o tarihten itibaren ülkenin dış politika hedeflerinin gözden geçirilmesine duyulan ihtiyaca bağlanmıştır.[1] Dolayısıyla iç politikanın dış politikaya bir tezahürü mahiyetinde Kojo Tsikata’nın darbe sonrasında kurulan hükümet döneminde -NDC 1982 ve 1999 yılları arasında iktidardı- PNDC’nin oluşturduğu yolu takip ettiğini söylemek hiç de yanlış olmayacaktır.

Gana’nın yukarıda bahsi geçen PNDC ve NDC hükümetleri dönemlerinde İran ile ilişkileri olumlu bir seyir izlemiştir. Bu bağlamda önceki İran Lideri Ruhullah Humeyni önderliğinde Şah’ın devrilmesinden sonra yaşanan ve 1980-1988 yılları arasını kapsayan İran-Irak Savaşı esnasında, Batılıların propagandalarına rağmen Gana’nın İran’ı karalama yoluna gitmediği görülmüştür.[2] Tam da bu noktada Tahran’la aynı tarafta kalmayı tercih etmesinin nedeni merak konusu haline gelmektedir.  Dr. Obed Yao Asamoah tarafından kaleme alınan Gana’nın Siyasi Tarihi (1950-2013) isimli kitapta bu soruya cevaben aşağıdaki satırlar kaydedilmiştir:[3]

“İran’ın görüşme taleplerini reddetmek bizim yapamayacağımız bir şeydir. Sunduğumuz şeyler tam olarak söz konusu devleti tatmin etmese de iyi bir petrol anlaşması elde etmek için yeterli olabilir. Ayrıca İran’a duyulan bu sempati, ihtiyacımız olan Libya desteğini de almamızı sağlayacaktır.”

Yukarıdaki ifadeler uluslararası ilişkilerde yaygın olarak devletlerin karşılıklı çıkar ilişkilerine dayalı olarak güttükleri siyasete işaret etmektedir. Bununla birlikte buradan hareketle Gana’nın İran devletine bakış açısı ve dünyada yaşanan gelişmeleri değerlendirme kabiliyeti hakkında da fikir vermektedir. Bu kapsamda İran’dan yapılacak petrol ve petrol ürünlerinin ihracatına Gana’nın ihtiyacı vardır. Ayrıca İran ile birlikte Libya desteğinin alınacak olması görüşünün, Libya ve Suriye’nin İran-Irak Savaşı sırasında Arap olmayan İran’a verdikleri destek ve hatta bundan ötürü üç yıl süresince diplomatik izolasyona tabi tutulmalarına neden olacak kadar ilişkilerin yakınlığının ortaya konulmasıyla oluştuğu açıktır.[4] Gana’nın Libya desteğine ihtiyaç duyması ise AU’nun oluşumu süreciyle ilişkilendirilebilecektir. Nitekim Arap Milliyetçiliğini savunan ve zaman zaman İslam ile bunu özdeşleştiren Libya Lideri Muammer Kaddafi, sonraları görüşünü değiştirerek Libya’nın bir Afrika ülkesi olduğunu savunmuştur. Bu bağlamda Afrika Birliği Örgütü’nün ve Sahra ve Sahel Devletleri Topluluğu’nun kurulması noktasında öncülük etmiş; sonraları Kwame Nkrumah’ın kurulmasında oldukça büyük çabalar sarf ettiği Avrupa Birliği’ne benzer bir Afrika Birliği kurulması düşüncesini ortaya atmıştır.[5]

İran, barış adası içerisinde var olan problemlere eğilerek onunla arasında güven tesis etmeye çalışmıştır. Örneğin; 31 Ocak 1987 tarihinde Karl Botchway tarafından yazılan ve “İran Çölleşmeyle Mücadele Konusunda Yardım Etmek İstiyor” başlığı altında Accra People’s Daily Graphic’te yayımlanan makalede, İran’ın Gana Tarım Bakanlığı ile işbirliği yapmak için hazır olduğu aktarılmıştır. Burada Gana’daki İran Büyükelçisi Seyed Skamseddin Khareghani tarafından İran rejiminin Güney-Güney işbirliğini ilerletmek için diğer üçüncü dünya ülkeleriyle elindeki uzmanlık ve bilgisini paylaşmaya hazır olduğunu taahhüt ettiği belirtilmiştir.[6]

1996 yılında İran, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) başta olmak üzere Batı’nın baskısı altında kalmış ve dış politikada Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra ortaya çıkan Orta Asya devletlerinin yanı sıra Afrika kıtasına da yönelerek uluslararası sistemde hayatta kalmanın yollarını aramıştır. Bu çerçevede dönemin Cumhurbaşkanı Haşimi Rafsancani’nin sahra altındaki altı ülkeyi (Kenya, Uganda, Sudan, Zimbabwe, Tanzanya, Güney Afrika) ziyaret etmesi örnek gösterilebilir.[7] Daha sonra İran Cumhurbaşkanı olan Muhammed Hatemi’nin  (1997-2005) 2005 yılında iktidarının sonuna yaklaşırken yedi Afrika ülkesini (Nijerya, Senegal, Mali, Benin, Sierra Leone, Zimbabwe, Uganda) ziyaret etmesi yukarıda bahsedilen İran’ın söz konusu kıta üzerinde izlediği politikayı sürdürdüğüne işaret etmektedir. Bu dönemde Tahran’ın Akra’ya 1,5 milyon dolarlık maddi yardım sözü verdiği bilinmektedir.[8] Mahmud Ahmedinejad dönemindeyse İran tarafından Afrika siyasetinde çok daha mühim olarak gösterilebilecek adımlar atılmıştır. Bu kapsamda İran Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu’na dönem başkanlığı eden ülkelerle yakın ilişkiler içerisine girmek, her yıl Afrika’ya ziyaretler gerçekleştirmek, özellikle Bağlantısızlar Hareketi üye devletleriyle temaslar sağlamak gibi adımlar atarak dış politikasında Afrika’ya büyük ölçüde yer verdiğini kanıtlamıştır.

Devletlerin birbirlerine hangi alanlarda ihtiyaç duydukları veya aralarındaki ilişkilerin varlığı karşılıklı bir biçimde gerçekleştirdikleri ziyaretlerin takibiyle mümkündür. Dolayısıyla bu anlamda İran ve Gana arasındaki üst düzey yetkililer tarafından atılan adımlar ilişkilerin seyrini belirli bir ölçüde berraklaştıracaktır. Bu çerçevede 2017 yılında İran Gana Büyükelçisi Nosratollah Maleki söz konusu iki ülke arasındaki politik bağın oldukça eski bir muhtevaya sahip olduğunu; iki ülke arasındaki ilişkilerin 1974 yılında kurulmuş olup 1983 yılında Akra’da İran Büyükelçiliği’nin resmen açıldığını belirtmiştir. Özellikle karşılıklı olarak Birleşmiş Milletler ve Bağlantısızlar Hareketi kapsamında uluslararası platformlarda iyi bir işbirliği ve yakın ilişkilere sahip olunduğundan da bahsetmiştir.[9] Bununla birlikte mevzu bahis iki ülkenin diplomatik bağlarının üst seviyede ilerleme kat ettiğine değinmiş; bu kapsamda Gana Cumhurbaşkanı John Dramani Mahama’nın Şubat 2016 tarihinde ülkelerine ziyaret gerçekleştirdiğini, Ağustos 2016 tarihinde İran Dışişleri Bakanı Muhammed Cevad Zarif ve beraberindeki heyetin Gana’ya ziyarette bulunduğunu, Ocak 2016 tarihinde İran Cumhurbaşkanı Yardımcısı Muhammed Şeriatmedari’nin söz konusu ülke cumhurbaşkanının yemin törenine katıldığını ve Gana Cumhurbaşkanı Yardımcısı Mahamudu Bawumia’nın üst düzey bir heyetle birlikte Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin yemin töreni için Ağustos 2017 tarihinde Tahran’a ziyarette bulunan ilk Ganalı cumhurbaşkanı yardımcısı olduğunu; tüm bunların ise iki ülke arasındaki yüksek düzeyde cereyan eden siyasi ilişkilere işaret ettiğini söylemiştir.[10]

Önceki İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad tarafından Gana’ya yapılan ziyaretle iki ülke arasında Daimî Ortak Komisyon’un kurulduğu bilinmektedir.[11] Bu eksende yakın tarihli geçmişe bir göz atıldığında ilişkilerin geliştirilmesi noktasında İran tarafından Ahmedinejad ön plana çıkarken; Gana tarafından ise Mahama’nın yaptığı ziyarete değinmek yerinde olacaktır. 2016 yılı başlarında Gana Cumhurbaşkanı John Dramani Mahama’nın İran’a gerçekleştirdiği resmi ziyaretle; 37 yıl aradan sonra ilk kez bir Ganalı cumhurbaşkanı söz konusu ülkeye giriş yapmıştır. Bahsi geçen ziyarette Mahama şu ifadeleri kullanmıştır:[12]

“Uluslararası birçok konuda ortak düşünceye sahibiz. Yemen, Suriye, Irak ve Filistin gibi kriz bölgelerinde çözümünün askeri değil siyasi olduğunu düşünüyoruz. Nükleer anlaşmadan sonra İran bu konularda ve barışa daha çok katkı sağlayacaktır. Aşırılık tüm dünyayı tehdit ediyor. Libya’da El Kaide ve Boko Haram Afrika’yı tehdit ediyor. Aşırılıkla mücadelede gençleri kültürel yönden yetiştirme konusunda görüş birliğine sahibiz.”

23 Eylül 2020 tarihinde Gana’da görevini tamamlayan İran Büyükelçisi Nosra Tollah Maleki Gana Cumhurbaşkanı Nana Addo Dankwa Akufo-Addo’ya veda ziyaretini gerçekleştirmiştir. Addo, İran’ın özellikle sağlık ve eğitim alanlarında hem İran hem de Gana’da verdiği burs imkanlarının farkında olduklarını belirterek iki ülkenin birçok alanda ortak şeyleri paylaşmaya devam edeceklerini ifade etmiştir.[1] Gana’nın bağımsızlığına öncülük eden Nkrumah’ın geçmişte dış politikada İran karşıtı bir tavır takınmaması aksine İran-Irak Savaşı’nda söz konusu ülkeye yönelik olarak ilkeli bir tutum sergilemesi ve Batı nüfuzuna karşı yükselişi günümüzde İran-Gana arasındaki ilişkilerin dayanak noktalarını oluşturmuştur. Bununla birlikte her iki ülkenin de üst düzey yetkilileri zaman zaman uluslararası güncel sorunlarda ortak fikirlerde bulunduklarını beyan etmekte; böylece karşılıklı olarak ilişkilerin zeminini oluşturmaya yönelik hamlelerde bulundukları görülmektedir.

İran-Gana Arasındaki Ekonomik İlişkilere Bakış

Ganalı Lider Kwame Nkrumah’ın öncülüğünde kurulan Batı Afrika Ülkeleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) içerisinde yer alan Gana ekonomisi, Nijerya’dan sonra gelen topluluğun ikinci en büyük ekonomisidir. Bu bağlamda söz konusu ülkenin kıtanın batısındaki ekonominin şekillenmesinde büyük rol oynadığı belirtilmelidir. Gana’nın İran’dan ithal ettiği malların başında mineraller, yakıt, makine ve elektronik eşyalar, taş ve cam, taşımacılık ürünleri gelmektedir. İran’a ihraç edilen başlıca mallar ise hammadde ve gıda ürünleri olarak toplam ihracatın neredeyse tamamını oluşturmakta ve geri kalanıysa tekstil ve giyim, hayvan ve diğer ürünlerini kapsamaktadır.[13]

Tablo 1: 2014-2017 Yılları Arasında İran’ın Gana Ülkesine İthalat-İhracat Miktarı

Ayrıntılı bilgi için bkz.: http://data.imf.org/?sk=85b51b5a-b74f-473a-be16-49f1786949b3, IMF DATA, (Erişim Tarihi: 14.09.2018).

Daha önceden bahsedildiği üzere Ahmedinejad döneminde kurulan Daimî Ortak Komisyonu’nun sinyalini, bir yıl öncesinde Ganalı Başkan Yardımcısı Kwesi Bekoe Amissah-Arthur ile Tahran’da bir araya gelen İranlı mevkidaşı İshak Cihangiri “Kurulacak olan ortak işbirliği komisyonuyla iki ülke arasındaki ekonomik işbirliğinin önündeki engeller kalkacaktır.”[14] açıklamalarıyla vermiştir. Buna karşılık Ammisah-Aerthur çok sayıda İranlı iş adamının Gana’da faaliyet yürüttüğünü ve Akra’nın çeşitli sektörlerinde İranlılarla ilişkilerin genişletilmesine destek verdiğini söylemiştir.[15] Ek olarak 2013 yılında İran İslami Şura Meclisi Başkanı Ali Laricani Ganalı mevkidaşı Edward Korbly Doe Adjaho ile ortak bir basın toplantısı düzenlemiş ve iki ülke meclisleri arasındaki ilişkilerin kararlı halinin gelecekte ilişkilerin daha da güçleneceğine işaret ettiğini vurgulamıştır.[16] Ayrıca 2013 yılında İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi, ülkesinin Gana’daki faaliyetlerini yerinde incelemek ve Akra’da Ganalı siyasilerle görüşmek adına mevzu bahis ülkeye düzenlediği ziyaretinde, İran için Afrika’nın önceliklere sahip olduğuna dikkat çekmiştir. Bu bağlamda Salihi, Gana’nın istikrarlı ekonomik büyümesinin bu ülkeyle ilişkilerini kuvvetlendiren İran’da olumlu karşılandığını belirtmiştir.[17] Bununla birlikte Mayıs 2014 tarihinde İran ve Gana ticaret odaları başkaları tarafından İran-Gana arasında altın madeni arama-çıkarma çalışmaları üzerine karşılıklı işbirliği konusunda mutabakat zaptı imzalanmıştır. Ayrıca İran Ticaret Odası Başkanı Gulam Hüseyin Shafeyee ekonomik işbirliğini geliştirmek adına diğer alanlarda da mutabakat zaptlarının imzalanmış olduğunu belirtmiştir.[18]

2016 yılının Şubat ayında İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin davetiyle gelen Cumhurbaşkanı John Dramani Mahama İran-Gana Ortak Komisyonu’nun İran tarafında başkanlık yapan Tarım Bakanı Mahmud Hojjati tarafından karşılanmıştır. Mahama Dini Lider Ayetullah Seyyid Ali Hamaney ile İslami Şura Meclisi Başkanı Ali Laricani ile görüşmeler yapmasının yanı sıra iki ülkenin iş adamları ve işletmelerinin ticaret ve ekonomi toplantılarına da katılmıştır.[19] Ayrıca John Dramani Mahama bu geziyi “ikili ilişkilerde yeni bir çağın başlangıcı” olarak nitelendirerek petrol ve doğal gaz, tarım, enerji üretimi, çimento, ev eşyaları, mühendislik ürünlerinin üretimi gibi pek çok alanda işbirliği için zeminin olduğunu söylemiştir.[20]

Görsel: Iran to Support Ghana in The Fight Against Terrorism and Extremism

Kaynak: Strategic Intelligence, 15 Şubat 2016, https://intelligencebriefs.com/iran-to-support-ghana-in-the-fight-against-terrorism-and-extremism/, (Erişim Tarihi: 14.09.2018).

Tahran’da 2017 yılı Nisan ayında gerçekleşen görüşmede İranlı ve Ganalı üst düzey diplomatlar ilişkileri güçlendirmek için yeni yollar üzerine fikir alışverişinde bulunmuştur. Bu kapsamda Gana Parlamento Sözcüsü “2014 yılında Tahran ve İsfahan’ı ziyaret ettim; bu şehirlerin gelişme trendinden çok etkilendim.”[21] ifadelerinde bulunmuştur. 2017 yılının Ağustos ayında ise İran ve Gana arasında madencilik, LPG üretimi, baraj inşa etme, ilaç fabrikaları kurma, mayınları keşfetme konularında mutabakat zaptı imzalanmıştır. Tahran’da gerçekleştirilen söz konusu toplantıda İran Çalışma Bakanı Ali Rabiei, İran’ın altı Afrika ülkesiyle hali hazırda ekonomik ilişkilerinin bulunduğunu ve ülkesinin mesleki eğitimlerle tecrübelerini Gana’ya aktarabileceğini söylemiştir. Ganalı Başkan Yardımcısı Mahamudu Bawumia ise İran’ın konut, çimento üretimi, kakao, petrol, gaz ve tıbbi işleme alanlarını da içeren farklı alanlarda sahip olduğu teknik bilgilerini aktarmasıyla bahsi geçen devletle kazan-kazan anlayışıyla hareket edilebileceğini ifade etmiştir.[22]

15 Kasım 2017 tarihinde yapılan İran-Gana Daimî Ortak Komisyonu toplantılarının altıncısında, İran Tarım Bakanı Mahmud Hojjati tarafından on beşten fazla İranlının çeşitli sektörlere yatırım yapmak için Gana’ya ziyarette bulunduğu görülmüştür. Bununla birlikte toplantıda bahsedilen işbirliği çerçevesinde sayılan alanlar tarım, ulaşım, konutlar, siyasi ve stratejik danışma, ticaret, yatırım, bankacılık, enerji, madenler, sanayi, bilim, sağlık, kültür, savunma, güvenlik ve hukuk alanlarını kapsamıştır.[23] Daha sonra üst düzey Ganalı yetkililerin, yabancı büyükelçilerin ve diplomatların huzurunda 2018 yılı Şubat ayında İran İslam Devrimi’nin 39. yıl dönümü dolayısıyla İran’ın Gana Büyükelçisi Nosratollah Maleki’nin Akra’da yaptığı konuşmada, İran-Gana ilişkilerinde her alanda gelişmeler yaşandığı, iki ülke üst düzey delegelerinin karşılıklı olarak etkileşimlerde bulunduğu ve altıncısı gerçekleştirilen ortak ekonomik komisyon toplantısının İran-Gana arasındaki sıcak ilişkilerin bir imzası niteliğinde olduğunun altı çizilmiştir. Söz konusu toplantıda Gana Şehir ve Zongo Gelişimi Bakanı Abubakar Boniface Siddique, iki ülke arasındaki tarihi ve sıcak ilişkilere değinirken İran Clinique, Tarımsal Cihad Ofisi ve İslami Azad Üniversitesi’nin ülke insanlarına iyi ve nitelikli hizmetler sunduğunu belirtmiştir.[24]

2018 yılının Ocak ayında Hasan Ruhani Gana’nın yeni Tahran Büyükelçisi Sayuti Yahaya ile bir araya gelmiştir. Bu çerçevede Ruhani: “İran-Gana Ortak İşbirliği Komisyonu’nun Tahran-Akra ilişkilerini derinleştirmek adına iyi bir atmosfer sağlaması gerekiyor ve bu kapsamda iki ülke özel sektörünü harekete geçirerek potansiyel ve kapasitesini ortaya koymalıdır.”[25] ifadelerinde bulunmuştur. Tüm bunlarla birlikte İran’ın söz konusu ülkenin kuzey bölgesiyle ilişkilerini artırması, Gana’daki İran Büyükelçisi Dr. Nasrollahi Maleki’nin ülkenin kuzey bölgesine düzenlediği ziyaretle mümkün olmuştur. İlişkilerin geliştirilmesi hususunda bahsi geçen ülkenin kuzey bölgesinden olan İran’daki Gana Büyükelçisi H. J. Alhaji Sayuti Yahaya İddi’nin önemli rol oynayacağı düşünülmektedir.[26]

2019 yılının Mart-Nisan ayları arasında Gana İran’ın en büyük ihracat noktasıydı. Bu kapsamda 86.163 ton petrol dışı mal ihraç edildiği kaydedilmiştir.[27] Öyle ki yaptırımların kaldırılmasıyla İranlılar’ın yanı sıra Tahran Hükümeti de ekonomik açıdan rahatlama hususunda oldukça iyimser bir tavır sergilemiştir. Bunun yanı sıra liberalleşme sonrasında büyüme gösteren devletler ele alındığında Gana bu kapsamda değerlendirilebilecektir. Nitekim 5-10 yıllık süreç içerisinde 1983 yılında gayri safi yurtiçi hasılasında (GSYİH) %5,9 oranında büyüme kaydettiği görülmüştür.[28]

Gana-İran Arasındaki Kültürel İlişkiler

İran’ın Gana’da sosyo-kültürel anlamda gösterdiği varlık incelendiğinde, ülkenin kuzey kesiminde çoğunlukta bulunan Müslümanların yaşadığı bölgede dini alanda çalışmalar yürüttüğü görülmektedir. Bununla birlikte öğrencilere İran’da eğitim görmek adına sağladığı fırsatların yanı sıra yaşadıkları bölgelerde kurduğu ve kullanımının karşılıksız olduğu kütüphaneler göze çarpmaktadır. Tabii ki bu tarz yerlerde kültürel etkileşim bağlamında İran rejiminin öğretilerini de Ganalılara aktarma fırsatı elde etmektedir.

Gana’daki en yaygın din %68,8’lik bir oranla Hıristiyanlık olmakla birlikte İslamiyet %15,5 oranında ve ülkenin kuzeyindeki en etkili dindir. Sömürge döneminden sonra söz konusu ülke içerisindeki İslamiyet’in gücünün yarı yarıya azalmış olduğundan bahsedilebilecektir. Bununla birlikte dinî özgürlükler, 1989 yılında oluşturulan Dinî Özgürlükler Yasası ve birçok yasal düzenleme ile koruma altına alınmıştır. Bu da bahsedilen devletin “barış adası” şeklinde anılmasının önünü açmıştır. İslam, bu coğrafyaya 9. yüzyılda Sahra Ticaret Yolu sayesinde gelmiş ve antik Gana İslam’ın Batı Afrika’da yayılmasında adeta bir üs görevi görmüştür. Bu bağlamda yayıldığı asıl dönem ise 15. yüzyılı bulmaktadır. Hindistan asıllı Ahmediyyelerle birlikte Gana’nın hemen tamamı Sünni İslam inanışına sahiptir. İbadete dair uygulamalarını Maliki mezhebine göre yerine getiren Ganalı Müslümanlar arasında tıpkı Beninli Müslümanlar gibi Kadiriye ve Ticaniyye tarikatına mensup kesimler de mevcuttur.[29] Ancak Müslümanların çoğunlukta bulunduğu kuzey kesiminde geleneklerinden hareketle kadınlar mülkiyet hakkına sahip olamamakla birlikte hayvanlar üzerinde de mülkiyet kuramamaları nedeniyle ekonomik şartlarını geliştirememişlerdir.[30]

1880’li yılların başında Lübnanlı mültecilerin Gana’ya göç etmesiyle birlikte söz konusu ülke içerisindeki Şii mezhebi etkinlik kazanmıştır. El-Khawthar gibi Şii örgütler, cami inşa etmeye, Kudüs Günü ve Aşure Günü kutlamaları gibi Şii dini törenleri düzenlemeye başlamıştır. Daha sonraları gelen İranlılar bundan istifade etmekle birlikte kendi dillerini ve tarihlerini öğrenmenin Ganalılara Batılı kültürün kırılabilmesi noktasında büyük fayda sağlayacağını anlatmaya çalışmışlardır. Bu bağlamda Farsçayı öğrenen Ganalıların İran geçmişindeki kahramanlıkları da anlayabileceklerini ve bundan kendilerine ders çıkarabilecekleri algısı yaratılmaya çalışılmaktadır. Burada ise kültürel etkileşim bağlamında Batı’ya karşı güçlenmenin bir motivasyon kaynağı olarak kullanıldığı söylenebilecektir.

İran’ın Afrika kıtasında açtığı ilk üniversite Gana’da yer almaktadır. Yakın zamanda yapılan istatistiklere bakıldığında bahsi geçen ülkede en az 1,18 milyon Şii’nin yer aldığı tahmin ediliyor. 2009-2012 yılları arasında Gana Devlet Başkanı John Atta Mills döneminde, ülkenin kuzey kesimindeki Müslümanlara ve Lübnanlı göçmenlere yardım etmesi dolayısıyla İran’a daha fazla özgürlük ve esneklik tanınmış, ülke içindeki hareket kabiliyeti artmıştır. Öyleki Şiilik kucaklaşması Sünni gençler arasında o zamandan beri artış göstermiştir. Aynı zamanda bu dönemde İran, devrimi destekleyen tıp klinikleri ve okulları kurmaya başlamış; bu hususta Gana’daki İslam Üniversitesi en önemli başarısı olmuştur.[31] Böylelikle yağışlı bir iklime ve doğal kaynaklar açısından oldukça fazla zenginliğe sahip bulunan Gana’da İran eğitim kanalıyla avantaj elde etmiştir. Ayrıca Gana İslam Üniversitesi’nin eğitim faaliyetlerinin yanı sıra İranlı Tercüman-ı Vahiy Enstitüsü’nün de dini alanda çalışmalarda bulunduğu görülmekte; nitekim 2014 yılındaki faaliyetleriyle Gana’daki Dagomba halkına hitap eden Dagbani lisanında Kur’an-ı Kerim tercümeleri yapıldığı bilinmektedir.[32]

Gana’daki Cape Coast Üniversitesi Dini Cemaat Bölümü tarafından yapılan bir araştırmada, Şiilerin İran devriminden sonra bu ülkeye çeşitli şekillerde girmeye başladığı belirtilmiştir. En kayda değer olanı Sünni Müslümanlara yönelik olarak “sadece” kültürel merkezler aracılığıyla özellikle de kuzey bölgesindeki yardım etme çabalarıydı. Bu bağlamda İranlıların hiçbir zaman insanları Şii Doktrini’nin içine girmeleri için davet etmedikleri belirtilmelidir. Onlar sadece hizmetlerine yoğunlaşmışlar ve umre yapmak, evlerini yenilemek amaçlarıyla insanlara yıllık karşılıksız yardım teklifinde bulunmuşlardır. Ayrıca, başlangıçta cami ya da hüseyniyyat inşa etmemişler; ancak Sünni camileri yeniden kurarak ve Sünni gençler arasında yaygın olarak kabul edilen ve kabul edilene kadar devrimi teşvik eden kitaplar yayınlayarak yavaş yavaş öğretilerini yaymaya başlamışlardır. Buna karşı Gana Hükümeti tarafından İran’ın bu yönde gösterdiği tutumunun iyi bir biçimde karşılandığı belirtilmelidir. Nitekim 36 yıl aradan sonra Şubat 2016 tarihinde İran’a ziyaret gerçekleştirmiş Ganalı Cumhurbaşkanı Mahama yaptığı ziyaret esnasında bahsedilen devletin ülkesindeki faaliyetleri için teşekkür ederek Ganalı gençlerin mühendislik ve tıp eğitimi için İran’a gidebileceğini, İran’ın kendileri için her alanda iyi bir fırsat olduğunu belirtmiştir.[33] Bir diğer örnek olarak Gana Parlamentosu Üyesi ve Gana’nın kuzeyindeki Müslüman bölgesinin temsilcisi Muhammed Mübarek Abdollahi, İran Müslümanlarının İslam’ı koruma çabalarının takdir edilmesi gerektiğini söylemiştir.[34]

İslam Devrimi’nin öncüsü Ayetullah Humeyni’nin öğretilerinin çeşitli eğitim merkezlerinde Gana halkına aşılanması ve söz konusu ülkede yaşayan halk üzerinde sempati kazanılmaya yönelik çabalar, İran’ın Gana ile olan ilişkilerinde yumuşak gücünü başarılı bir şekilde kullandığının göstergesidir. Örneğin; Sodabeh Sadat Ghanji’nin “İslam Devrimi’nin diğer İslami Hareketler Üzerine Etkisi” başlıklı makalesi devlet gazetesi olan Ghana Times’ta yayımlanmış; burada İran Devrimi tanıtılarak İslamiyet’in yeniden canlanmasındaki rolü, tüm dünyada çağdaş siyasal İslam’ın büyümesine katkıları, söz konusu devrimin özellikleri ve böylesi bir devrimin meydana gelmesinde İran halkının birliği konuları üzerinde durulmuştur.[35] Bununla birlikte İran mevzu bahis ülke içerisindeki öğrencilerin eğitim masraflarının karşılanması adına çeşitli kurslar, bilgisayar laboratuvarları, materyaller ve eğitim burslarının yanı sıra Kumasi’de açtığı İmam Humeyni Kütüphanesi’ni de karşılıksız olarak Ganalı öğrencilerin hizmetine sunmuştur.

Sonuç yerine

İran ekonomik, politik ve sosyal düzeylerde Afrika’da bir yer edinmeyi başarmış ve bu yönde genişlemesini sürdüren bir ülkedir. Bu bağlamda İran iç ve dış siyasetinde Şii mezhebini merkezine almakta; mevzu bahis İslam mezhebini farklı ülkelerde yayma noktasında da başarı elde etmektedir. Bunu daha çok Sünni Müslüman kuruluşların yokluğundan faydalanarak gerçekleştirdiği söylenebilir. Nitekim yapılan araştırmalar neticesinde Tahran’ın Gana bağlamında 1982 yılında faaliyete geçen İran Büyükelçiliği’ni; 1986 yılında kurulan Konsolosluğun Kültür Merkezi’ni; 1989 yılında açılan Tarım ve Kırsal Kalkınma Kurumu’nu ve İran Tıbbi Heyeti’ni sosyo-ekonomik ve dini faaliyetlerini organize etmeye yönelik olarak kullandığı görülmektedir.

1,5 milyon varilden fazla petrol rezervine sahip olduğu tahmin edilen Gana, son derece elverişli arazilere sahip bulunmakla birlikte insanları, üretim alanında bilgi ve tecrübeye ihtiyaç duymaktadır. Bu noktada Türkiye, söz konusu ülkeye çeşitli alanlarda vereceği eğitim hizmeti karşılığında hammadde ürünleri talebinde bulunabilecektir. Bu bağlamda izlenilen yol Türkiye’nin Afrika kıtasına yönelik olarak belirlediği kazan-kazan anlayışına da hizmet edecektir. Ayrıca Türkiye, altın rafinerileri kurma ve boksit endüstrisi gibi pek çok alanda iş yaratma konusunda ciddi yatırımcılar aramakta olan Batı Afrika’da önemli addedilen Gana ile ortaklıklar kurabilecektir. Bu kapsamda Türkiye’nin altın işlemeciliğinde oldukça başarılı olduğu belirtilmelidir. Gana ülkesinden Türkiye’ye altın getirilmesi ya da bahsedilen ülkede bu yönde girişimlerde bulunulması her iki ülke için de faydalı olacaktır. Buna ilaveten Gana elverişli topraklara sahip olmasına rağmen bu alandaki tecrübesizliğinden ötürü topraklarını olması gerektiği şekilde değerlendirememiştir. Buna karşın Türkiye’de ise lisans eğitimi görmüş ve işsizlik konusunda sıkıntı çeken gençlerin başında Ziraat Fakülteleri mezunları bulunmaktadır. Dolayısıyla Türkiye’nin bu alanda gerçekleştireceği projelerle birlikte ziraat alanında bilgisi bulanan bu gençlerini Gana’ya göndermesi faydalı bir proje olarak önerilebilir.

Ayi Kwei Armah, Efua Sutherland ve Ama Ata Aiddo gibi dünya nezdinde İngilizce eserleriyle tanınır hâle gelmiş Ganalı sanatçılarla Türkiye’deki sanatçıların bir araya getirilmesiyle ortak çalışılacak konular üzerine düşünülüp söz konusu ülke halkları arasında bir köprü kurulmasında sanat, etkin bir rol oynayabilir. Bu tarz kültürel etkinlikler sayesinde Türkler ve Ganalılar arasında yakınlık kurulabileceği söylenebilir.

Dini inancın ağırlıklı olarak İslamiyet şeklinde görüldüğü ülkenin kuzey kesiminde sahip olunan geleneklerinden ötürü kadınların ekonomik yönden oldukça zayıf kaldığı noktasından hareketle Türkiye, buradaki Müslüman kesimle bağlarını güçlendirerek kadın haklarına yönelik projeler gerçekleştirilmesinde rol oynamalıdır.

Ortadoğu üzerinde İran ve Suudi Arabistan nasıl güç maksimizasyonlarını sağlamak adına karşılıklı olarak güçlerini kırmaya çalışıyor ve birbirlerini rakip olarak görerek aralarındaki bu savaşı da mezhebe atfediyorlarsa; Afrika kıtası üzerinde doğal kaynaklara sahip olmak adına girdikleri savaşta da mezhebi en etkin şekliyle kullanma yoluna gittikleri gözlerden kaçmamaktadır. Bu bağlamda Gana’nın çeşitli şehirlerinde çoğunlukta bulunan Sünni Müslümanlar bu durumdan şikayetçidir. Çünkü İslami çalışmalar nezdinde bir yanda Şiilik diğer taraftaysa Selefi akımlar cereyan etmektedir ve her ikisi de halka hitap etmemektedir. Dolayısıyla Türkiye’den Diyanet İşleri Başkanlığı ve İlahiyat Fakülteleri’nden uzmanlar aracılığıyla ülkedeki Sünni Müslümanlara dini eğitim hizmeti sağlanabilir. Bu bağlamda özellikle kabile anlayışından dolayı geleneklere bağlılıkla daha da karmaşık bir hale gelen dinin zaman zaman gelenekle eşdeğer tutulduğu ve yanlış uygulamalara neden olduğu belirtilmelidir.

Türkiye ve Gana arasında Kwame Nukrumah günleri düzenlenebilir ve sosyal bilimler alanında üniversiteler vasıtasıyla gençler her yıl düzenli olarak bir araya gelerek iki ülke arasında geleceğe yönelik ortak projeler geliştirebilir. Bu da ülke hükümetlerine sunulması sonucu ülkelerin dış politikalarına katkı sağlamakla birlikte kıtalar arası entegrasyon için önemli bir adım oluşturacaktır. Bu bağlamda yapılacak etkinlikler sonucunda uluslararası gündeme yönelik çözümler dahi üretilebilecektir. Nitekim yakın geçmişte Suriyeli mültecilerle ilgili Türkiye’nin çağrısına Gana’dan söz konusu mültecilere kapılarının açık olduğuna dair yanıt gelmişti. Günümüzde de bu konuyla ilgili sorunlar devam etmektedir. Bugünün dünyasında göç dalgalarının bir problem olmaktan çıkmasına yarar sağlayacak faaliyetler gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bu durum Türkiye öncülüğünde Gana’da mültecilere yönelik projelerin başlatılmasıyla bir sonuca ulaştırılabilecektir. Böylesi bir projenin hem Suriyeli hem de Ganalı Sünnilerin lehine sonuçlar doğuracağı açıktır. Sonuç olarak bu tarz girişimlerin başlatılmasıyla Türkiye-Gana arasındaki ilişkilerin derinlik kazanacağı düşünülmektedir.[36]

https://stratejikortak.com/2021/02/inisler-ve-cikislar-gecmisten-gunumuze-turkiye-iran-iliskileri.html