Kuşatılmış Topraklardan İşbirliğine: Osmanlı ve Yakub Beg’in Tarihi İttifakı

Tarihte birçok devlet ve medeniyete ev sahipliği yapmış Doğu Türkistan, Asya’nın ortasında, batıda Hazar Denizinden, doğuda Altay Dağlarına kadar uzanan “Büyük Türkistan”ın, günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti işgalindeki parçasıdır. Çoğunluğunu günümüzde Uygur ve Kazak Türkleri ile diğer Türk gruplarının oluşturduğu Doğu Türkistan’ın yüzölçümü 1.828.418 km2 ile Türkiye’nin yaklaşık 2.5 katıdır. 751 yılında yapılan Talas savaşından sonra Çin Seddi’nin içlerine kadar geri çekilen Çinliler 752 yılından 1758 yılına kadar Doğu Türkistan ile yakından ilgilenmemiştir[1]. 1644 yılında Mançular, Çin Seddi’ni aşarak Çin’deki Ming hanedanına son verdiler ve 1758 yılından itibaren Doğu Türkistan topraklarını işgal etmeye başladılar[2].

Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Türkistan ile ilk teması, 1514 yılında gerçekleşti. Bu yılda, Safevi İmparatorluğu ile yapılan Çaldıran Savaşı’ndan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Türkistan bölgesine doğru ilerlemesi başladı. Osmanlı İmparatorluğu, Doğu Türkistan bölgesindeki kabilelerle ittifaklar kurarak bölgede giderek nüfusunu artırdı.

Ancak, Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Türkistan bölgesindeki nüfuzu, Zungar İmparatorluğ ‘nun yükselişiyle azalmaya başladı. Zungar İmparatorluğu, bölgedeki diğer Türk devletlerini fethederek bölgedeki hakimiyetini artırdı.

Kaşgar Hanlığı Dönemi

1865 yılında Kaşgar’ı hakimiyet altına alan Yakub Beg kısa sürede Yanhisar, Yarkend, Hoten, Aksu, Kuça, Karaşehir, Kula ve Turfan’ı da Çin işgalinden kurtararak hakimiyet alanını genişletmiş ve Urumçi dışında Doğu Türkistan’ın büyük bir kısmına hakim olmuştur.

“Bedevlet” ( Mesut Hükümdar) ünvanını alan Yakub Beg, Osmanlı Devleti, İngiltere ve Rusya ile  görüşmeler yapmıştır.

Yakub Beg yardım istemek amacıyla 1869 yılında Yakub Han Töre’yi İstanbul’a göndermiştir. Sultan Abdülaziz, Yakub Beg’in ihtiyacı olan silah ve mühimmatların yanında Kaşgar ordusunu eğitmek amacıyla subaylar göndermiştir. Osmanlı heyeti Kaşgar’da 100 pare top atışı ile karşılanmıştır. Böylece Kaşgar Emirliği Osmanlı himayesine girmiş ve Yakub Beg’e Emir ünvanı verilmiştir. Yakub Beg’de Osmanlı halifesi adına hutbe okutmuş ve para bastırmıştır. Yakub Beg’e Emir ünvanının verilmesi münasebetiyle düzenlenen törene İngiltere Sefaretinden katılan heyet Kraliçe namına bir Name takdim etmiştir[3]. Ayrıca Yakub Beg, 1872’de Rus Çarlığı ile bir ticaret anlaşması ve 1874’te Hindistan’daki İngiliz koloni yönetimi ile bir anlaşma imzalamıştır. Böylece Yakub Beg askeri becerisini, diplomasiyle birleştirmeyi başarmış kurduğu devlet dönemin büyük devletleri tarafından resmi olarak tanınmıştır. 1876 yılında tahta çıkan Sultan II. Abdülhamit’de amcası Sultan Abdülaziz’in Doğu Türkistan politikasını devam ettirmiş, yeni padişahın cülusunu kutlamak amacıyla Yakub Beg birçok hediye ile birlikte Yakub Han Töre’yi yeniden İstanbul’a göndermiştir.

Rusya’daki çar yönetimi, Doğu Türkistan’da tam bağımsız bir Müslüman Türk devletinin bulunmasını kendisine tehdit olarak görmüş ve Çin ile işbirliğine giderek Rus işgalinde bulunan İli bölgesinin Rusya’ya bırakılması karşılığında Çin’e askeri teçhizat ve hububat yardımında bulunmuştur[4]. Yakup Beg’in 1877’de ani ölümüyle beraber ülkede iç karışıklıklar ve taht kavgaları çıkmıştır. Bu durumu fırsat bilen  Zo ZUNG Tang komutasındaki 200.000 kişilik Çin ordusu tüm bölgeyi işgal etmeye başlamış[5], Kaşgar Hanlığı’nın ömrü Yakup Beg’in ömründen öteye gidememiştir.

Sonuç

Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Türkistan bölgesi ile olan ilişkileri genellikle ikili işbirliği ve karşılıklı etkileşimler içeren bir ilişki olmuştur. Ancak, bu ilişki zaman içinde farklı nedenlerden dolayı azalmıştır. Yakub Beg dönemi, Doğu Türkistan’ın bağımsızlık arayışı ve ulusal bilincin oluşumu açısından önemli bir rol oynamıştır.

Yakub Beg’in mücadelesi, bölge halkının bağımsızlık ve özgürlük arayışı için bir ilham kaynağı olmuştur. Ve Uygur Türkleri günümüzde de bağımsızlık mücadelesini sürdürmektedir.

1877 yılındaki Çin-Mançu istilasından sonra Çin bu bölgeye ‘’yeni sınır’’ anlamına gelen ‘’Xinjiang’’ adını vermiştir. 1 Ekim 1955 tarihinde kurulan “Şin Jiang Uygur Otonom Bölgesi” adıyla da bugünkü idari statüsü kazandırılmıştır[6].

Batuhan Kahriman

Stratejik Ortak Misafir Yazarı