Yakın Dönem Arjantin ve Türkiye Üzerine Karşılaştırma – 1

Arjantin ve Türkiye birbirlerine 12.000 km uzaklıkta olmasıyla birlikte son 200 yıllık tarihleri oldukça benzerdir. Bu yazı serisinde Arjantin ve Türkiye tarihlerinin kesişen noktaları aktarılmaya çalışılacaktır.

Kısaca Arjantin Tarihi

1492 yılında Kristof Kolomb’un Amerika kıtasını keşfinden kısa bir süre sonra, dönemin iki süper gücü olan İspanya ve Portekiz sömürge yarışında karşı karşıya gelmiştir. 1494 tarihinde Papa’nın devreye girmesiyle iki taraf arasında savaş çıkmadan dünyanın bölüşümü üzerinde anlaşma sağlanmıştır. Yapılan Tordesillas anlaşmasıyla dünya iki sömürge bölgesine -Avrupa kıtası hariç- bölündü.[7] Batı toprakları İspanya’nın, doğu toprakları ise Portekiz’e bırakıldı.[8]

1536 yılında Pedro de Mendoza Arjantin’e ulaşarak ilk İspanyol kolonisi hüviyetini de taşıyan Buenos Aires şehrini kurdu. 1530 yılında ise Martim Alfonso de Sousa Brezilya’dan Fransızları çıkarıp Portekiz egemenliğinin temellerini attı. 1533’te Fransisco Pizzaro, Cusco’ya girerek İnka İmparatorluğunun başkentini ele geçirdi.[9]

İspanya 19.yüzyıl ilk çeyreğine kadar Güney Amerika ülkelerinde -Brezilya hariç- egemenliğini sürdürmüştür. 1776 yılında Portekiz’in güney bölgelerinde etkisini kırmak amacıyla başkenti Buenos Aires olmak üzere Rio de la Plata valiliği kurulmuştur.[10]. Arjantin tarihi için önemli bir dönüm noktası olan bu olay sonrasında ülke bölgesel bir etki alanına kavuşmuştur.  Bugünkü siyasi harita üzerinden belirtecek olursak Şili, Paraguay, Uruguay ve Bolivya Buenos Aires’in yönetimine bağlandı. Bu dönemde Rio de Plata toplumu diğer sömürge merkezlerine göre oldukça refah içerisinde yaşamaktaydı.[11]

1.) Avrupa’ya Giden Öğrenciler

Avrupa’da gelişen liberal fikir hareketleri Osmanlı topraklarında etkili olduğu gibi Latin Amerika coğrafyasında da etkisini hissettirmiştir.

“Zengin Creole’ler, öğrenim için İspanya ve Avrupa’ya gittiklerinde, 18.yüzyıl Avrupası’nın çehresini değiştirmeye başlayan yeni fikir akımlarını da öğrenip, bunları Güney Amerika’ya getirdiler. Bunlar Avrupa’da Miranda’nın, Londra’da ve Bolivar, San Martin, Belgrano ve Alvear gibi daha sonraki bağımsızlık hareketi liderleriydiler.”[12]

Bu öğrenciler Arjantin ve Latin Amerika’nın bağımsızlığında önemli rol oynamışlardır.

Aynı dönemde Osmanlı’dan Avrupa’ya giden öğrencilerin yine bu fikirleri benimseyip Osmanlı coğrafyasında yenilikçi hareketlere neden olmaları kıyaslamalı tarih açısından önemli bir benzerlik ortaya koymaktadır.

2.) Göç 

19.yüzyılın ikinci yarısından 1. Dünya savaşının bitimine kadar iki ülke’de ciddi oranda göçe maruz kalmıştır.

Arjantin’e özellikle Avrupa ve ABD’den çok yoğun bir göç dalgası başladı. 1870 ile 1914 yılları arasında başta İspanyol ve İtalyanlardan olmak üzere 6 milyon göçmen kabul etmiştir.  1869 yılında 1.8 milyonun altında bir nüfusa sahip olan Arjantin, 1895 yılına gelindiğinde nüfusu 4 milyona ulaşmış, 1914 yılında ise nüfusu 7.885,237 milyonluk bir seviyeye çıkmıştır.[13]

19. yüzyılda savaşların kaybedilmesiyle diğer ülkelerdeki Türk ve Müslüman gruplar Osmanlı coğrafyasına sığınmaya, gayr-ı müslim grupların da yeni bağımsızlığını kazanan ülkelere göç etmeye başlamıştır. 1887-1914 yılları arasında Osmanlı coğrafyasından Türk, Suriyeli, Lübnanlı, Ermeni ve Yahudi topluluklarından 136.079 kişi Arjantin’e göç ettiği belirtilmektedir.[14]

Günümüz ’de de Arjantin ve Türkiye önemli birer göç limanıdır. Bölgelerinde yaşanan neredeyse tüm krizlerde iki ülkeye önemli miktarda göçmen yönelmektedir. Son dönemde Venezuella’da yaşanan krizde 100.000’in üzerinde insan Arjantin’e göç etmiştir. 1990’lardan bugüne kadar Başta Paraguay ve Bolivyalılar olmak üzere 2.5 milyona yakın göçmen ülkeye akın etmiştir. Türkiye’de 2011 Suriye olaylarının patlak vermesiyle birlikte 6 milyona yakın insan benzer şekilde göç etmiştir.

3.) Karizmatik Liderler Dönemi: Juan D. Peron ve Adnan Menderes

Arjantin ve Türkiye tarihinin önemli kırılma noktalarından birisi 1950’li yıllarda iktidara gelen iki karizmatik liderin eliyle olmuştur. Juan D. Peron ve Adnan Menderes. Yaptıklarıyla ülkelerinde büyük bir değişime sebep olmuşlar, sonraki dönemlerde takip edilmişler ve ikisi de askeri darbeyle görevden uzaklaştırılmıştır.

Arjantin’de 1943 yılında askeri darbe yaşandı. Cunta hükümetinde çalışma bakanı olarak ön plana çıkmaya başlayan Juan Domingo Peron sonraki dönemde Arjantin’in en güçlü siyasi ideolojilerinden birini inşa etmiştir. Peron, 1945 yılında görevinden uzaklaştırıldı. Sendika hareketleriyle yakın teması ve popülist işçi hareketlerini etkileyen söylevler gerçekleştiren Peron ve eşi halkın desteğini arkasına alarak 1946 yılında yapılan seçimleri kazanarak başkan seçildi.

Üç kez hükümet kurmuş, Kapitalizm ve Sosyalizm arasında üçüncü bir yol olduğunu savunmuştur. Sonraki dönemlerde Peronizm olarak literatürlere girecek olan ideoloji, yakın döneme kadar Arjantin siyasi yapısını etkilemiştir. Juan Domingo Peron’un yanında eşi Eva Peron da benzer bir şöhrete sahiptir. İşçiler için “Anne” olarak kabul edilirken işçi ve kadın hakları konusunda savunuculuğuyla ön plana çıkmıştır.[15]

Peron, merkez bankasını millileştirip dış borç ödemelerini gerçekleştirmiştir. 1947-1951 yılları arasında ilk beş yıllık kalkınma planını uygulamış, ABD’den bağımsız hareket etmeye çalışmış, SSCB ile yakın ilişkiler kurmuş, Buenos Aires ile Madrid arasında mihver oluşturmaya gayret etmiştir.[16]

Peronizm hareketi, bugün hala Arjantin’in siyasi atmosferinde, üniversite öğrenci hareketlerinden ve halk tabanında güçlü destek bulmaktadır. Fakat Arjantin’de Peron’u sevmeyen kitleler de bulunmakta ve olumsuz yorumlar paylaşılmaktadır.

Türkiye’de İkinci Dünya Savaşı’nın hemen ardından 1946 yılında seçimler yapılmıştır. “Şaibeli Seçim” olarak ifade edilen seçimleri İsmet İnönü liderliğindeki Cumhuriyet Halk Partisi kazanmıştır. Ancak 1950 yılındaki seçimlerde Adnan Menderes’in kurduğu Demokrat Parti, halk tarafından büyük bir teveccüh görerek iktidara geldi. Menderes’de -Peron gibi- sonraki dönem Türkiye siyasi hayatında önemli izler bırakmıştır.

Arjantin’deki Peron iktidarı gibi Türkiye’de Adnan Menderes hükümeti geniş halk kitleleri tarafından desteklenmekteydi. Bu dönemde Türkiye, Sovyetler Birliği tehditine karşı NATO’da yer alabilmek için Kore savaşına katıldı ve 1952 yılında NATO’ya kabul edildi.

Peron ve Menderes hükümetleri 1960’lı yıllara varamadan darbeyle devrilmiştir. 16 Eylül 1955 yılında Arjantin’de Juan Peron darbeyle devrilirken, 27 Mayıs 1960’da Adnan Menderes hükümeti askeri darbe ile indirilip yargılanmaya başlanılmış, 16 Eylül’de Fatin Rüştü Zorlu (Dışişleri Bakanı) ve Hasan Polatkan (Maliye Bakanı), 17 Eylül 1961’de de Adnan Menderes idam edilerek, darbe ve karışıklıklarla dolu dönemler tekrar iki ülke içinde vücut bulmuştur.

4.) Darbeler Dönemi

1962, 1966 ve 1970 yılları arasında Arjantin üç darbe yaşamıştır. Sosyalist eylemlerin etkileriyle birlikte daha fazla dayanamayan cunta, Peron’un ülkesine dönmesi için izin vermiştir. Ülkesine dönen Peron, 1973 yılında girdiği seçimleri kazanarak devlet başkanı oldu ancak 1974 yılında vefat etti. Yerine başkan yardımcısı aynı zamanda üçüncü eşi İsabel Peron geçerek devlet başkanı olmuştur. İsabel Peron’un da iktidarı çok uzun sürmemiş 24 Mart 1976 yılında yaşanan darbe ile iktidardan uzaklaştırılmıştır.[17] Bu süreçte Türkiye’de 1971 yılında Ordu, hükümeti istifaya zorlamıştır.[18]

Tablo : Darbe Döneminde Arjantin

Kaynak: David Wells, “Political Stability and Structural Dependency in Argentina and Canada: A Comparative Study in Welfare State Development 1930-1970”,(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Simon Fraser Üniversitesi, Politik Bilimler Departmanı, 1992), s.96.

Arjantin’de 1976-1983 yılları arasındaki dönem “Guerra Sucia” (Kirli Savaş) olarak adlandırılmaktadır. Darbeden bir asır önce General Roca liderliğindeki cunta yönetimi, Patagonya’daki yerlilere karşı ortadan kaybetme stratejisini izlemiş, daha sonra bu yöntem General Videla liderliğindeki cunta yönetimi tarafından insanların izini kaybetme bir silah olarak kullanmıştır.[19]

Hala ülkenin farklı bölgelerinde bu dönemde öldürülmüş ve sonrasında “Deseparecidos” (Kayboldu) olarak ifade edilen Arjantin vatandaşlarının cesetleri bulunmaktadır.

General Rafael Videla’den gazeteci Guido Braslavsky bu konuda şu bilgileri aktarmaktadır:

“Hayır, kurşuna dizemezdik. Bir sayı vermek gerekirse, mesela beş bin diyelim. Arjantin toplumu bu kurşuna dizmelerin masrafını karşılayamazdı: Dün Buenos Aires’te iki tane, bugün Cordoba’da altı tane, yarın Rosario’da dört tane ve bu şekilde beş bine kadar devam…Hayır, bu mümkün değildi. Onlardan geriye kalanın yerini göstermek mi? Ama ne gösterebiliriz ki? Denizi, La Plata ve Riachuelo nehirlerini mi? Bir ara bunların listesinin tutulması düşünüldü. Ama sonra şöyle denildi: Onların öldüğü söylenirse, hemen akabinde yanıtlanamayacak sorular gelmeye başlar: Kim, ne zaman, nerede, nasıl öldüğü gibi…”[20]

Kirli savaş döneminde Arjantin’de tahmini olarak 30.000 kişi kaybolurken, 500-540 güvenlik gücü hayatını kaybetmiştir.[21]

Türkiye’de 12 Eylül 1980 yılında Genelkurmay Başkanı Kenan Evren öncülüğünde askeri darbe yapıldı. Günde ortalama 15-20 kişinin öldüğü sokak olayları sona erdi ancak bu sefer de askeri  yönetim altında işkence, gözaltı,  idam ve fişlenmeler meydana gelmiştir.

Tablo : Darbe Döneminde Türkiye

Kaynak: İzzet Kaya, “12 Eylül 1980 darbesi: Utancın 37. Yılı”, Yeni Şafak, 12.09.2017, https://www.yenisafak.com/gundem/bugun-12-eylul-2793368, Erişim: 01.01.2018

* İdam cezası verilenlerden 50 kişiye ceza uygulanmıştır.