Kırgız Türklerinin Kadın Lideri: Kurmancan Datka

Bir Kırgız atasözü der ki: Bahadır ölse bir ölür, korkak ölse bin ölür. Türk tarihinde bahadırlık yalnızca erlere değil hatunlara da mahsus bir özelliktir. Bu noktada İskit kraliçesi Tomris zirvede olsa da her Türk hakanının eşi hatta her Türk kadını birer bahadırdır. Türk kadını, geçmişten bugüne bu özelliğini; yönetimde, savaş meydanlarında ve birçok alanda ortaya koymuştur. İşte o bahadır kadınlardan birisi de Kurmancan Datka’dır.

Kurmancan, Kırgızistan’ın bugünkü Oş şehri yakınlarındaki Madı köyünde 1811’de doğmuştur. Çiftçi bir ailenin kızıdır. Babası Mamıtbay, onu, töreli ve geleneklerine bağlı büyütmüş ve aynı zamanda ilmî her konuda da yetişmesinde katkı sağlamıştır. Babasının desteği ve aldığı eğitimlerle birlikte Kurmancan’ın liderlik vasıfları öne çıkmış ve bu özellikleriyle de yaşadığı toplumun kendine olan sevgisini arttırmıştır. Dönemin Hokand Hanlığı’nın komutanı olan Alimbek Datka’nın da, Kurmancan’ın bu özellikleri ve güzelliği dikkatini çekmiş ve 1832’de evlilikleri gerçekleşmiştir.

Alimbek yönetim işlerinde ve hemen hemen her konuda hatunu Kurmancan ile istişare etmiş ve desteğini almıştır. Hatta Kurmancan hanlıktan edindiği istihbaratlar yoluyla Alimbek’in birçok kez suikastten kurtulmasını sağlamıştır. Alimbek hanlığın merkezinde bulunurken, Kurmancan, Alay denilen bölgede ikamet etmektedir ve eşine buradan destek sağlamaktadır. Ancak iç çekişmelerin durulmak bilmediği ve Rus baskılarının sürdüğü Hokand Hanlığı’nda, Alimbek Datka 1862’de bir suikastin kurbanı olmuştur. Eşinin vefatından sonra o döneme kadar sadece erkeklere verilen bir unvan olan datka, yetenekleriyle öne çıkan Kurmancan’a layık görülmüştür.

Datka, Hokand ve Buhara hanlıkları zamanında yönetimin en üst kademesini ifade eden bir ünvandır. Nitekim Kurmancan’a Buhara şeyhülislamının fetvası ile 1876’da datka ünvanı verilmiştir. O artık Kurmancan Datka’dır. Halk tarafından da sevilen Datka, yönetimde etkili bir rol oynamıştır. Hiçbir şartta Rus baskısına boyun eğmemiştir. Nitekim o sıralar Rusların Türkistan’da işgal girişimleri devam etmektedir. Bu noktada bölgedeki Hive, Hokand ve Buhara hanlıkları arasındaki anlaşmazlıklar Ruslar için bir fırsat olmuştur. Böylece aralıklarla Hokand da dahil olmak üzere hanlıklar işgal edilmiştir. Ancak Kurmancan Datka yönetimindeki Alay bölgesi özgür kalmıştır. Alay’da Kırgızları teşkilatlandıran Datka, Ruslara karşı zafer elde etmiştir. Yine Ruslara karşı bir harekat planı yapılmaktadır ancak İmam Kulu adında bir hainin bu bilgileri Ruslara aktarması tüm planı bozmuştur. Kurmancan esir düşmüştür. Bunun üzerine Ruslarla bir anlaşma yapılmıştır. Kurmancan’ın talebiyle anlaşma görüşmeleri kendi köyü olan Madı’da yapılmıştır.

Kurmancan Datka, Kırgız Türkleri adına Ruslarla 5 maddeden oluşan bir şartnamede anlaşmıştır. Bu maddelerin özüne baktığımız zaman Kurmancan bölgenin özerk yönetimini sağlamıştır. Datka, Alay bölgesini vefat tarihi olan 1 Şubat 1907’ye kadar yönetmiştir. Kırgızlar tarafından Alay Kraliçesi olarak da anılmıştır ve anılmaktadır.

Bu yıl vefat yıl dönümünde de (1 Şubat 2020) Kurmancan Datka başkent Ankara’da anılmıştır. Törene katılan Kırgızistan Ankara Büyükelçisi Kubanıçbek Ömüraliyev “Kurmancan Datka, 19. asırda Rusya Çarlığı’nın büyük baskısına maruz kaldı. Ancak, Kırgızların bağımsızlığı için oğlunu bile feda etmiştir. Datka, Türk dünyası için bulunmaz bir değerdir.” açıklamasında bulunmuştur. Bu yazı vesilesi ile de, Türk dünyası kadınlarına adeta bir yol gösterici olan Kurmancan Datka’yı saygıyla anıyor, Allah’tan rahmet diliyorum.