Brezilya’nın Ekonomisinin Yükselişinden Koronavirüse Genel Bakış

Brezilya, 21 Nisan 1500 tarihinde Portekizli denizci Pedro Alveras Cabral tarafından, aslında Hindistan’a gitmeye çalışırken yanlışlıkla keşfedilmiştir. Böylelikle Brezilya, Portekiz himayesi altına girmiş fakat 1580 yılında İspanya Portekiz’i ilhak edince doğal olarak Brezilya da İspanya sömürgesi olmuştur. En nihayetinde yine Portekizlilerin eline geçen Brezilya, 1822 yılında bağımsızlığını ilan etmiştir.

1824 yılında liberal bir anayasa kabul edilmiş olup, 1889’a dek krallıkla yönetilmişlerdir. 1889’da krallık yıkılıp yerine cumhuriyet ilan edilmiş ve 1914 yılında siyasi birlikleri tamamlanmıştır denebilir¹. Portekiz’in yaşadığı istikrarsızlık ve düzensiz savaşlar, Brezilya’nın bağımsızlığını kabul etmelerini de beraberinde getirmiştir ve Brezilya Latin Amerika’nın en uzun süre krallıkla yönetilen ülkesi olmuş, cumhuriyetin ilanından sonra da siyasal açıdan uzunca bir süre istikrarı yakalayamamıştır². Brezilya ve Türkiye, gelişmekte olan ülkelere bakıldığında bölgesel güç olmaları, siyasi ve ekonomik yapılarının benzerlikleri vb. birçok başlıkla birbirleriyle benzerlik göstermekte ve Tahran Deklarasyonu ve Medeniyetler İttifakı gibi oluşumlarla ortaklaşa hareket etmektedirler (Tekin, 2018). 1980’lerde Türkiye ile benzer istikrarsızlıklara sahip olan Brezilya, 1996-2006 arası dönemde önemli adımlar atmış ve tarım ürünlerinde ihracat oranını yüzde 365 artırmıştır. Soya fasulyesinde dünyanın ihtiyacının üçte birini karşılayabilir hale gelmiş, Hindinstan’dan sonra en fazla büyük baş üreten, dünyanın en çok şeker kamışı ve kanatlı ihracatçısı haline gelmiştir. Etkileyici olan unsur ise bunları yaparken hiçbir devlet desteğine başvurmamıştır. Tarım alanlarını oluştururken Amazon ormanlarına hiç zarar vermemiş ve genel olarak çorak arazileri iyileştirmişlerdir (Akın, 2013).

Brezilya envai çeşit tarım ürününe sahiptir. Ülkede değerli madenler ve petrol olmasına rağmen Brezilya, tarım ile kalkınmayı seçmiştir. Bunun yanı sıra 1990’larda liberalizasyon çalışmaları netice vermiş ve otomotiv sanayi başta olmak üzere alt yapı çalışmaları doğrudan yabancı yatırımlar ve özelleştirmeler ile büyük ilerleme kaydetmiştir^3.

1980’lerde silah üreticiliği ile ön planda olan Brezilya, 1990’lardan itibaren embraer yolcu uçakları, savaş uçakları ve askeri kargo uçakları başta olmak üzere savunma sanayisine de yatırım yapmaya başlamıştır⁴.  Şunu da gözden kaçırmamak lazım gelir ki yıllardır siyasi istikrarsızlıklar yaşayan Brezilya’nın ekonomide bu denli ataklar yapabilmesinin temel nedenlerinden bir tanesi de 1988 yılında şu anki sivil anayasalarını kabul etmiş olmalarıdır⁵. Askeri darbelerin olduğu yıllarda -1930 ila 1985 yılları- serbest piyasa ekonomisi bir yana, işçiler sendika bile kuramaz hale gelmişti. 1964 darbesinden sonra ilerde devlet başkanı olacak olan Lula Da Silva’nın başı çektiği grevler yapılmış ve sendikacılık hakları devletin tekelinden alınmaya çalışılmıştır. 1990’da yönetime gelen Fernando Collor De Mello “neoliberal ekonomiye” geçiş yapmış, yukarıda da bahsi geçtiği üzere özelleştirme programlarına geçmiş fakat bunun yanında “sosyal haklarda” kısıtlamalara gitmiş ve genel olarak marksizmi benimsemiş olan işçilere karşı sert bir tutum takınmıştır. Mello’nun iktidarı fazla sürmemiş, yerine Itamar Franco gelmiştir. Franco sosyalistlerle ters düşmemek için çok çabalamışsa da ne yazık ki onların hakkını yeteri kadar gözetmemiş ya da onları bir şekilde durduramamış olacak ki hükümeti kısa sürede düşüp onun da yerini Henrique Cardoso almıştır. Cardoso tam anlamı ile neo liberalizmi getirmiş ve sosyalist hareketlere de ket vurmuş hatta zaman zaman askeri müdahalede bulunmuştur (Mahiroğulları, 2017). Ülkelerin siyasi istikrarsızlıkları ekonomik gelişimlerine de set vurmaktadır. Örneğin benzer siyasal ve ekonomik yapılara sahip olan Brezilya ve Arjantin’i mukayese ettiğimizde Brezilya’nın 1980’lerden sonra siyasi istikrarı stabilize etmeyi başarması ile ekonomisindeki gelişmeler doğru orantılıdır. Fakat Arjantin’de siyasi istikrarsızlık kontrol altına alınamadığından ekonomik yapı için aynı şeyi söyleyemiyoruz (Karahan-Karagöl, 2014).

Brezilya 2006 yılında kurulan BRICS ülkeleri içinde bulunmaktadır. Bu ülkeler Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika’dan oluşmaktadır. Aynı çatı altındaki yani bu oluşumda bir araya gelmelerinin nedeni de “yükselen piyasalar/ekonomiler” olmalarıdır. Bu konuda çokça çalışmalar yapan Goldman Sachs’a göre bu dört ülke (Güney Afrika sonradan dahil oluyor o yüzden o hariç) 2050 yılına kadar dünyanın en büyük ekonomileri olma potansiyeline sahiptir (Sandalcılar, 2012). FAO verilerine göre 2018 yılında dünyada yetersiz beslenme yaygınlığı oranında Latin Amerika yüzde 5,7’lik bir orana sahiptir. Kuzey Amerika ve Avrupa’dan sonra bu oranın en düşük olduğu kıta Latin Amerika’dır (FAO, 2019). Dışişleri bakanlığının sayfasındaki verilere göre 2018 yılında Brezilya dünyanın 9. büyük ekonomisidir ve gayri safi yurtiçi hasılası da 1.8 trilyon ABD dolarıdır.

COVID-19 Sonrası

Pandemi nedeniyle dünya, her açıdan olduğu gibi ekonomik açıdan da sıkıntılı bir süreç içerisinde ve bu sıkıntılı sürece dahil olanlar arasında elbette Brezilya’da var. Virüs sonrası dünya genelinde ekonomi yüzde 3 oranında küçülmüş Brezilya da bundan nasibini almıştır.

Brezilya’da bugüne kadar virüs kaynaklı ölüm sayısı 69.000’e yükselmiş olup vaka sayısı da toplamda 1.755.799’u bulmuştur. Öyle ki Latin Amerika’da “virüsün merkez üssü” olarak nitelendirilmektedir⁶.

Covid-19 yetmez gibi bir de Brezilya’da Bovid-17 salgını var ki Covid-19’un en güçlü semptomlarından bir tanesi. Brezilya devlet başkanı olan Jair Bolsanoro’nun Covid-19’u tiye alması, virüsü adeta grip gibi basit bir hastalık olarak görmesi ve tedbirleri bu kıstasta değerlendirip hatta karantina sürecini mayıs ayındayken uzatma kararı alan Vali João Doria’ya küfürler ederek protesto etmesi halkı galeyana getirmiş ve virüsün daha fazla artmasına neden olmuştur. Virüsü kontrol edememe durumu virüsün ekonomideki kötü sonuçlarını elbette normalinden daha fazla artıracaktır⁷.

Ekonominin yokuş yukarı giden serüvenine verebileceğimiz spesifik örnek ise şirketlerdeki daralmadır. ıBovespa Borsası’ndaki büyük düşüş petrol fiyatlarındaki yüzde 30 düşüşle Petrobras’ın hisselerinde görüldü. Şirket 81 milyar dolarlık düşüşle tarihinin en büyük kaybını yaşamış bulundu⁸.

Sonuç Yerine

Özetlemek gerekirse Brezilya’nın bağımsızlıktan sonra yaşadığı siyasi istikrarsızlıklar ülkenin ekonomik olarak da gelişmesine engel olmuş ve ülke görece kapalı ekonomiyi benimsemiştir. Fakat 1980’lerden sonra siyasi istikrarı kerte kerte elde etmiş ve buna paralel olarak ekonomisi de gelişmiş ve ülkede bulunan değerli madenler yahut petrol ile değil tarıma dayalı bir şekilde gerçekleşmiştir. Gelecek yıllarda dünya ekonomisinde daha önemli bir paydaya sahip olacağı ise, bilimsel verilere dayanarak uzmanlarca konuşulmaktadır. Fakat pandemi nedeniyle önümüzdeki günlerde zor zamanlar yaşayacağı aşikar olan Brezilya, tedbirleri artırarak normalleşme hayatına adapte olmaya çalışırsa bu zorluğu bir nebze de olsa azaltacaktır. Aksi takdirde ilerde, bugün yaşanan ekonomik kayıp telafi edilse bile ölen insanların kaybı telafi edilemeyebilir ve hatta virüsün bu hızla yayılması çalışan genç nüfusu da oldukça olumsuz etkileyebilir.