Aşiret Mektepleri: II. Abdülhamit Dönemi Eğitim Alanında Modernleşme

II. Abdülhamit döneminde ilköğretim meselesi 1876 Kanun-i Esasi ile ele alınmış ve ilköğretim mecburiyeti getirilmiştir (Köksal, 2007: 14). Eğitim ve öğretim işleri Kanun Esasi’nin emri olarak devletin görevleri arasına girmiş ve Meclis-i Mebusan da dahi eğitim işlerini düzenlemedikçe diğer alanlarda yapılacak ıslahatın başarıya ulaşamayacağı bir gerçeklik olarak kabul edilmiştir. Tanzimat döneminde kurulan Maarif-i Umumiye Nezareti II. Abdülhamid döneminde merkezi bir eğitim bakanlığı olarak yeniden düzenlenmiştir (Bozaslan ve Çokoğullar, 2017:315). Böylece Maarif Nezareti bünyesinde, her öğretim derecesi için genel müdürlükler ve müfettişlikler meydana getirilmiş, her vilayet merkezinde birer maarif müdürlüğü ve meclisi oluşturulmuştur. İlerki dönemlerde de sancak ve kazalarda Maarif Meclisi şubeleri açılmıştır (Özcan, 2000: 53). Yine Maarif Nezareti bünyesinde Rüştiye ve İdadi müdürlükleri tesis edilmiştir. Bu teşkilat sayesinde taşraya, ilk ve ortaöğretim müesseseleri ve öğretmen okulları, bu dönemde götürülmüştür. Ayrıca 1884 yılında her vilayette maarif müdürlükleri ve maarif müfettişlikleri kurulmuştur (Engin,2017: 110).

yaygınlaşması ve genel maarif hizmetlerinin halka götürülmesi konusunda önceliğin Müslüman kesimlerin çok olduğu bölgelere verilmesi, ilköğretim siyasetinin temelini oluşturmuştur (Engin,2017: 109). Ortaokula (rüştiye mektebi) başlanıp mezun olunduktan sonra ise lise ayarında olan idadi veya sultanilere devam edilmiştir. II. Abdülhamid döneminde rüştiyelerin yani ortaokulların sayısında da artış görülmüştür. İdadilerin (lise) ise her vilayet merkezine en az bir tane açılması öngörülmüş ve gerçekleştirilmiştir. Bu şekilde eğitim ülke genelinde yaygınlaştırılmıştır. Ayrıca bu dönemin eğitim politikasının önemli okullarından biriside çok sayıda açılan kız mektepleri olmuştur. Kız mekteplerinde kız muallim mekteplerinden mezun olan hanım öğretmenler ders vermiştir. II. Abdülhamid döneminde yüksek eğitim kapsamında; Mekteb-i Hukuk-ı Şahane kurulmuş, Askeri Tıbbiye’nin içinde kurulmuş olan Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye ayrı bir okul haline getirilmiş, Mülkiye Baytar mektebi açılmış ayrıca Mühendislik, Edebiyat ve edebiyat şubelerini kapsayacak tarzda modern anlamda bir üniversite olarak Darülfünun-ı Şahane açılmıştır. Bu okullar dışında ayrıca Sanayi-i Nefise (Güzel Sanatlar), İstanbul Teknik Üniversitesinin temelini oluşturan Hendese-i Mülkiye Mektebi, Marmara Üniversitesinin temelini oluşturan ve Müslüman halkın ticarette etkin hale gelmesini amaçlayan Hamidiye Ticaret Mektebi ve yine memurların yabancı dil öğrenmelerini sağlamak için Lisan Mektebi açılmıştır (Engin,2017: 112).

Ayrıca bu dönemde hem Müslümanların hem de gayrimüslimlerin açtığı özel okullarda da artış yaşanmıştır. Bu dönemde Yabancı ülkeler de misyoner okulları açma faaliyetlerine hız vermişlerdir (Sırma, 2014: 56).

II. Abdülhamid dönemi, her düzey okul sayısında ve okullaşma oranında en çok artışın meydana geldiği dönem olarak bilinmektedir. II. Abdülhamit, halifelik gücünün etkisini yitirmemesi adına İslami yönü güçlü bir nesil yetiştirilmesine önem vermiştir. Bu nedenle ders kitaplarında din ve hilafet vurgusu yapılmasını gerekli görmüştür. Eğitim gören neslin, İslami terbiye ve ahlâken güçlü niteliklere sahip bir nesil olarak yetiştirilmesi istenmiştir. İslami terbiyenin aşılandığı yeni nesillerin devletin geleceğinde dönüştürücü bir rol oynayacağı düşüncesi II. Abdülhamit’in eğitim politikalarına şekil vermiştir. Ders, program, müfredat ve kitapların dinselleşme yönünde değişikliğe uğraması, II. Abdülhamid döneminin bir diğer özelliğidir. Devlet okullarında yetişecek gençlerin İslamı koruyucu ve devlete sadakate uygun davranış özelliklerine sahip bireyler olarak şekillenmelerini amaçlamıştır (Karataşer, 2017: 428). Bu dönemde öğrencilerin İslamiyet vurgusu altında yetiştirilmek istenmesinin altında, Yabancı devletler tarafından açılan okullar hangi dine mensupsa öğrencileri derslere o dinin ibadetlerini yaparak başlatıyor olmaları yatmaktadır. II. Abdülhamid bundan dolayı Müslümanların bu yarışta geri kalmasını ve bu tür misyoner okullarda öğrenim görmesini engellemek için ilk ve ortaöğretimin Anadolu’da, Arap vilayetlerinde, Müslümanların yoğun olduğu Balkan kent ve kasabalarında yaygınlaşması için çaba göstermiştir. İstanbul’da ve başka büyük kentlerde daha üst düzey okullar da açılmış, eskileri genişletilmiştir. Müslüman zenginlerin özel okullar açması özendirilmiş, desteklenmiştir.