Bolivya’da Siyasal Darbe/Değişim İkilemi: 2019 Süreci ve Jeanine Anez Dönemi

Bolivya; 11,2 milyon nüfusu, Türkiye’nin bir buçuk katı yüz ölçümü ve lityum başta olmak üzere değerli doğal kaynaklarıyla Latin Amerika bölgesinin önemli ülkelerinden biri. Güney Amerika’nın ortasında bulunun ve 2009 Anayasasıyla Bolivya Çokuluslu Devleti adını alan ülke, bölgede en fazla yerli nüfusa sahip ülke konumunda ve demografisi çok kültürlü bir yapıdadır [1]. Bizden coğrafi olarak çok uzakta olan Bolivya’da yaşanan son olaylardan sonra yerel medya bölgeye az da olsa kameralarını çevirmeyi başardı. Bunun en büyük nedeni 20 Ekim 2019’da yapılan seçim sonrasında 14 yıldır iktidar olan devlet başkanı Evo Morales’in ülkeyi seçimlere hile karıştığı iddaası, artan toplumsal eylemler, ve ordunun eylemlere müdahale etmeyeceğini açıklamasından dolayı terk etmesiyle başladı.

Bolivya’nın bağımsızlığıyla başlayan ve 200 yıla yakın darbe sürecini, istikrarsızlığı sonlandıran Evo Morales’in son seçimden sonra yaşanan toplumsal ayaklanmalar, muhalefet partilerin tutumu ve askerin müdahalesizliği yanında, ordunun Morales’den görevini bırakmasını istemesi ülkede yaşanan olayların bir darbe süreci mi yoksa siyasal değişim mi olduğu konusunu muğlaklaştırıyor.

Bu perspektif 2019 yılında Bolivya’da yaşanan siyasi olaylara bir pencere açmaktadır. Bölgenin ve ülkenin özelliklerini, yakın tarihini ele alarak, 2019 yılında başlayan siyasi olayları günümüze kadar işleyerek getiren bir yazı dizisinin ilk bölümü olacaktır. Bu yazı dizisiyle son dönemde Bolivya’da yaşanan olaylara ülkenin şartları, tarihsel süreç ve dönemin olaylarını içeren eleştirel bir pencereden bakılarak, Bolivya’da yaşanan siyasal darbe/değişim ikilemi her aşamasıyla anlaşılmaya ve geniş bir perspektiften bakılmaya çalışılacaktır.

Bolivya’da Neler Oluyor ?

22 Ocak 2006 yılında iktidara gelen ve MAS (Movımıento Al Socıalısmo) partisinin lideri olan Juan Evo Morales 20 Ekim 2019 Referandumunda yaşanan olaylardan sonra  görevinden istifa etti ve ülkeyi terk edip Meksikaya sığındı, peki bu süreç nasıl gelişti? 20 Ekim’de yapılan seçimlerde 13 yıldır iktidar olan Evo Moralesin partisi MAS, Comunıdad Cıudadana (Civic Community) ve PDC (Partido Democrata Cristiano) katıldı [2]. Seçimlerde salt çoğunluğu sağlayamayan Evo Morales oy yüzdesinin %45 ine sahipti ve %38 ile ikinci yakın parti olan Comunıdad Cıudadana’nın adayı Carlos Mesa seçimi yakın yüzdelerle devam ettiriyordu.

Oyların büyük çoğunluğunun sayıldığı bu durumda seçimlerin ikinci tura kalacağına kesin gözüyle bakılıyordu. Çünkü Bolivya’nın seçim sisteminde seçimi kazanmanın iki yolu vardı; Birincisi, seçimdeki partilerden herhangi biri oyların salt çoğunluğunu elde etmeliydi %51 barajını geçmeliydi, İkincisi ise oy çoğunluğuna sahip olan birinci partinin hemen peşindeki ikinci oy çoğunluğa sahip partiye %10 fark atması gerekiyordu [3].

Seçim sisteminin bu yönünden bakılınca Evo Morales’in partisi MAS hem salt çoğunluğu sağlayamamış hem de peşindeki Carlos Mesa ile arasındaki %10 farkı da bulamamıştı bu yüzden en fazla oy çoğunluğuna sahip olan bu iki parti ikinci tura kalacaktı. Olayların gelişimi burdan sonra hızlanmaya ve önem kazanmaya başladı. Oy sayımı devam ederken ve ikinci tur kesinleşmişken oy sayımının durdurulması ve bir süre sonra oy sayımının başlaması, veri akışının tekrardan halkla paylaşılmaya başlamasıyla sonuçlar değişiklik gösterdi. %83 e dayanmış olan açılan sandık oranı, Evo Morales’in %47 ve yakın oy oranına sahip olan Carlos Mesa’nın %36 oy oranının açıklanması ve bu farkın Evo Morales lehine git gide açılması seçimin kazananının Evo Morales olduğunu gösterdi [4]. Bu seçimde yaşanan, oy sayımı durdurulması ve veri akışının kısa süreli kesilmesi sonucu oluşan seçim sonucundaki değişiklik muhalefet kanadında büyük yankı uyandırdı. Muhalefet taraftarları ve muhalefet parti siyasetçileri seçime hile karıştığını öne sürdü, seçimin tekrarlanmasını istedi. Lakin bu istek sözde kalmadı ve eylemsel boyutu da ortaya çıkmaya başladı. PDC (Hristiyan Demokrat Parti) ve Comunıdad Cıudadana (Sivil Toplum) başta olmak üzere aşırı sağcı ve dinci gruplar Bolivya’nın idari başkenti olan La Paz başta olmak üzere bir çok yerde seçimin tekrarlanması için eylemler başlamıştır ve bu Morales’in istifa etme sürecine yaklaşırken de istifadan sonra da şiddet dozunu arttırmıştır [5]. Bu yaşanan eylemlerin çoğunun ana başlangıç noktaları yerli Morales taraftarı olan yerli halkların yoğun bulunmadığı bölge olan Bolivya’nın doğusunda Pando – Santa Cruz – Tarija yarım hilal bölgesindeki genellikle yerli olmayan beyazlar ve kreollerdir [6].

Beyazlar ve Kreoller, Morales iktidarı ile gelen yoksulluğun azalması, okur yazarlığın ve eğitimde artışın sağlanması, ülkenin ekonomik gelirinin artması, sağlık hizmetlerindeki gelişmeler, toprak reformları, doğal kaynakların millileştirmesinden etkilenen kesim değildi. Bunun en fazla hissedildiği kesim yerlilerdi ve bu yarım hilal bölgesindeki topluluklarda ülkenin çoğunluğunu oluşturan yerli halktan nefret etmekteydi. Ülkenin başta doğusunda ortaya çıkan ve sonra Bolivya’nın idari başkenti olan La Paz’a sıçrayan eylemlerin etkisi de artmaya başlamıştı. La Paz’daki devlet binaları yakılıp yıkılmaya, MAS partisinin seçim merkezlerine saldırılar olmaya, MAS partisi bakanlarının konutlarına ve ailelerine saldırılar olmaya başladı. Bolivya’daki eylemler ne kadar seçime hile karışmasıyla ilgili başlamış olsa da artan şiddet olayları MAS taraftarlarına ve bakanlarına saldırıları daha çok arttırmıştır. Artan eylemler sonucunda polis ve askerler arasında, ülkedeki çeşitli eyaletlerde eylemlere katılma yaşandı ve bazı bölgelerde polis eyleme destek vermeye ve müdahale etmemeye başladı. Amerikan Devletleri Örgütü’nün de seçimlere hile karıştığı, ‘manipülasyon’ olduğu açıklamasıyla [7] ve son olarak Bolivya Silahlı Kuvvetlerin baş komutanı Williams Kalima’nın eylemcilere müdahale etmeyeceğini, Morales’in görevi bırakmasını istedi. Morales eylemlere kardeş kanının dökülmesini istemediği için görevden istifa edip Meksika’ya sığındı [8]. Morales’in Meksika’ya sığınmasıyla birlikte devreye Geçici Devlet Başkanı olarak Jeanine Anez geldi.

ALP’nin üst kanadı Senatörler Meclisinin Başkan Yardımcısı Jeanine Anez, Morales’in liderliğini yaptığı parti Sosyalizm Hareketi (MAS) mensuplarının katılmaması nedeniyle çoğunluğun sağlanamadığı oturumda, ülkenin geçici devlet başkanı ilan edildi ve Williams Kalima tarafından görevi alarak uzun süre sonra aslında bir darbenin rengini gösterdi [9]. İlerleyen süreçte de William Kaliman görevden alınarak yerine Katolik ve aşırı sağcı muhafazakar olan Carlos Orellena getirildi [10].

Jeanine Anez’in bu askeri destekle gelişi MAS taraftarlarında büyük çaplı bir eylem başlattı. Eylemcilerin çoğu yerli kökenli olmak üzere MAS taraftarıydı ve Morales dönemiyle elde ettikleri birçok ayrıcalığı sağcı ve aşırı ırkçı paylaşımlarıyla gündeme gelen Jeanine Anez yönetimi tarafından ellerinden alınmasını istemiyordu. Jeanine Anez taraftarlarının ırkçılığı meclisin de bulunduğu Qemado Sarayına yürürken ve Janine Anez’in elinde incille girmesiyle ve ‘Tanrı İncilin başkanlık sarayına dönmesine izin verdi, tanrı bizi korusun’ açıklamaları [11] ve söylemi yerli halkın dinine ve MAS taraftarlarının söylemlerine karşı bir önlemdi. Son olaylarda bölgede MAS taraftarlarına karşı büyük bir askeri ve polis gücü kullanılıyor olmasıyla birlikte bir de meclisten bu ‘şiddet dönemi’ dedikleri zamanda polis ve askerin bu girişimleri bastırmaya kullanacağı her türlü aracı meşrulaştıran bir yasa geçirerek şiddeti yüksek şiddetle bastırmaya çalışmıştırlar. Bunun ilginç yanı Evo Morales karşıtlarına güç kullanmak istemeyen ordu Morales destekçilerine karşı şiddet kullanmakla birlikte bunu meclis tarafından legalleştirmesidir [12]. Jeanine Anez başkanlığında seçimlerin tekrarlanmasına ve Evo Morales’in tekrar aday olmamasını içeren karar Bolivya Çokuluslu Yasama Meclisi (ALP) tarafından Jeanine Aneze sunuldu ve kabul edildi.

Bu yasada kabul edilen iki dönem devlet başkanlığı yürüten kişinin bir kez daha aday olamayacağını içerdiği için Evo Morales’in seçime gitme yolunu kapatıyor [13]. MAS kanadından yeni seçim için aday seçecekleri çağırısıda son yasadan sonra alınmıştı. Ülkede hala MAS taraftarlarının eylemleri devam ediyor ve Jeanine Anez’in aldığı birçok yeni kararda, bu yaşanılan olaylarda kimlerin aktör ve etken olarak sahneye çıktığını gösteriyor.

Bolivya’daki Aktörler Kim ?

2006 Referandumuyla iktidara gelen Morales’in ana amacı ülkede çoğunluğu sağlayan ve kendisinin de mensubu olduğu yerli halkın haklarını, isteklerini en iyi şekilde düzeltip sağlamaktı. Bu amacı sağlamak içinde öncelikli olarak ülkenin en büyük gelirini sağlayan doğal kaynakların millileştirilmesi çabasıyla hareket etmeye başlamıştır. Bu adım aslında bölgede uzun süredir var olan ABD aktörünün yanında diğer bölgesel ve küresel aktörleri de harekete geçirmiştir. Çin başta olmak üzere ABD’yi dengelemek isteyen ve bölgenin doğal kaynaklarının getirisini önceleyen aktörler sahneye çıkmaya başladı. Morales Rusya merkezli İspanyolca yayın yapan bir kanala verdiği demeçte aslında doğal kaynakların etkisinin bölgedeki aktörlere ve darbede ki etkisini görmemizi sağlıyor. Kanal’da; “Birçok fabrika açmayı planlıyorduk. Bolivya açacağı bu fabrikalar sayesinde dünya için lityum fiyatını belirleyebilecekti. Şimdi bazı sanayileşmiş ülkelerin rekabet istemediğini fark ettim” [14]. Darbenin oluş sürecinde yaşanan olaylar bunu doğruluyor; Morales darbeden sadece birkaç gün önce Almanya merkezli ACISA şirketiyle yaptığı anlaşmayı Elon Musk’ın tedarikçisi olduğu için durdurma kararı almıştı ve bundan bir süre sonra darbe gerçekleşmişti. Lakin buna bakarak darbenin bundan sadece kaynaklı olduğunu söyleyemeyiz ama Çinli bir şirketle ortak konsorsiyum kurarak batının ülkedeki gücünü kırmak isteyen Morales 20 Ağustos’da yaptığı anlaşmayı büyük bir koz görüyordu ama darbe sonrasında Elon Musk’ın hisselerindeki artış aslında bu darbe sonrasında batılı ülkelerin lityum tedarik güvenin arttığını gösteriyor.

Jeanine Anez’in kendini geçici başkan olarak ilan etmesiyle birlikte gelen ABD Dış İşleri Bakanı Mike Pompeo’nun açıklamaları ve Jeanine Anez’in 11 yıl sonra ABD’ye büyükelçi ataması da aslında yeni gelen yönetimin tamamen batı bloğuna dönük bir uygulama ve ilişki düzenlemeyi de amaçladığını gösteriyor [15]. İsrail ile Gazze sorunundan dolayı Morales döneminde bozulan ilişkilerin yeni devlet başkanının gelişi ile düzeltme kararının alınması [16], Şili ile lityum ortaklığının başlatılması, Küba’dan gelen bir çok sağlık görevlisinin ülkesine geri yollanması gibi dış politika hamleleri Janine Anez’in batı bloğuna kaymak istediğini ve bölgedeki ABD’nin etkisini kırmaya çalışan ülkelerden (Küba, Kolombiya, Venezüella) uzaklaşmayı amaçlayan bir tutum sergilediğini görmekteyiz. Lakin bölgenin doğasında bulunan Simon Bolivarcı ruh bölgedeki bazı ülkelerin Morales desteğini yükse oranda arttırmış durumda. Morales’in istifasından sonra gittiği yer olan Meksika başta olmak üzere, Venezüella, Küba, Arjantin gibi ülkelerin devlet başkanları ve bu ülkelerin halkları Bolivya’daki olayı darbe olarak nitelendirmek te ve Janine Anez’in askerler tarafından yönetime getirildiğini savunmaktadırlar [17]. Küresel güçlerin Bolivya’da ve bölgede güç devşirmeye çalışmalarının yanında bölge devletlerinin kurduğu örgütlerin de büyük etkisi vardır. Amerikan Devletleri Örgütünün (OAS) Bolivya’daki seçim ile ilgili tavsiye niteliğindeki seçimlerin tekrarlanması kararı bile ülkede istifa sürecini hızlandıran olaylardandır. Bu yüzden bölgede ABD’nin yanında yer alan bölge devletleri yanında, bölgesel entegrasyonla bu hegemonyayı kırmak isteyen ülkelerde bulunuyor ve bu gruplar arasında şuan Jeanine Anez’in yer alacağı konum son aldığı kararlarla batı bloğu ve ABD ile işbirliği olarak görülüyor.

Bolivya’da Yaşanan Olayları Bölgeye Siyasal ve Sosyal Etkileri Neler Olabilir ?

Morales’in asker destekli bir sağ muhafazakar eylemle görevinden istifa ettirilmesinden sonra, MAS taraftarı yerlilerin de sahaya inmesi bölgede ve ülkede sosyolojik ayrışmayı da beraberinde getiriyor. Latin Amerikaya baktığımızda ne kadar heterojen türlü bir toplum yapısı görsek de, birçok bölge ülkesin de yaşanmak üzere Bolivya özelinde de bu toplumsal olayların artması ve karşılıklı olarak siyasal darbe/değişim yaşanması bölgedeki çoğu yönetimi tehdit ediyor. Aslında Bolivya’da yaşananlara birkaç açıdan baktığımızda Venezüella da yapılmak istenenle çok örtüşüyor. Bolivya’da yaşanan doğal kaynakların millileştirilmesi, yerli halka verilen birçok ayrıcalık ve yapılan ve yapılan reformlar ülkede gücü elinde bulunduran beyazların, kreollerin hoşuna gitmemekle birlikte, bölgede alan açmaya çalışan küresel güçlerinde önünü kapatmıştır.

Bolivya, Venezüella, Küba başta olmak üzere küresel güçlerin alanını daraltmak isteyen ya da 1823 Monroe Doktrini ile hala devam eden ABD hegemonyasını azaltmak, dengelemek isteyen ülkeler, bölgesel örgütler, doğal kaynakların millileştirilmesiyle bunu başarmaya çalışıyorlar. Lakin Bolivya’da ve ayrıca Venezüella’da yaşanan hem toplumsal hem siyasal olayların bölgedeki devletlerin amaçlarını zorlaştıracağını ve bölgede darbe dönemleri bitse de siyasal değişim rüzgarı altında siyasi alanlarda yapılan güç etkenli zorla değişimlerin yolu tıkayacağı aşikardır.

Sonuç Yerine 

Bolivya’da yaşanan olaylar ne kadar bir siyasal darbe olarak gözükse de Morales’in istifa süreci ve Meksika’ya kaçışına baktığımızda ordunun büyük bir etkeni olduğunu görüyoruz. Jeanine Anez’in başa gelişi ve yeni seçimde Morales’in aday olamamasının düzenlemesi, ülkenin hala en büyük partisi olmayı sürdüren MAS’ın hangi adayı seçime süreceği merak konusu. Bolivya’da MAS taraftarlarının halen süren eylemlerine bakacak olursak yeni seçimde gelecek olan devlet başkanının iç ve dış politikadaki tutumu bu eylem sürecini ve kaos ortamını çok fazla etkileyecek. Jeanine Anez’le başlayan açılımlarla tekrardan batı bloğu ve ABD’nin alan bulmaya başladığı Bolivya’da bu ayrıcalığı kaybetmek istemeyen batı bloğu ile birlikte batı bloğunun Bolivya’da ve Latin Amerika’da güç bulmasını istemeyen Venezüella, Küba, Arjantin, Meksika bölgesel devletleri ve Çin, Rusya gibi küresel güçler de yeni yapılacak seçimi yakından takip edecekler ve ona göre konum alacakları aşikardır. 2019 yılında başlayan siyasi olaylar Morales iktidarının kısmen son bulmasına ve Morales’in bölgedeki diğer devletlere iltica ederek, Bolivya’da bulunan Morales taraftarlarının güç kaybetmesine yol açan bir dönem başlattı. Bu döneme kadar yaşanan tarihsel ve siyasal süreci ele alan bu yazının gelecek bölümünde, Jeanine Anez döneminde yaşanan iç ve dış politik gelişmeler, Bolivya’daki siyasal ortam ve Morales’in Latin Amerika’nın tümünde dolaylı yolla başlattığı toplumsal eylemlerin 2020 yılında yapılan seçimlere etkisini geniş bir perspektiften bakarak açıklamaya çalışacağız.

 Murathan Ekinci 

Stratejik Ortak Misafir Yazarı 

[irp posts=”31180″ name=”Güney Amerika’da Sol Partilerin İktidar Mücadelesi: Bolivya ve Venezuela Örneği”]