Osmanlı Dönemindeki Harf İnkılabı Tartışmaları

1460

Osmanlı Dönemindeki Harf İnkılabı Tartışmaları

Türk yazı tarihinde Türkler, etkileşim içinde oldukları bazı toplumların alfabesini almış ve alfabe değişikliği konusunda hiç de çekingen davranmamışlardır. [1] Türkler Müslüman olduktan sonra aldıkları Arap alfabesini, bin yıldan daha fazla bir sürede kullanıp 19. Yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren tartışmaya başlamıştır. [2]

Mustafa Kemal Atatürk, latin alfabesini tanıtırken.

1862’de Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’de verdiği bir konferans vesilesiyle ilk defa temas eden Münif Paşa Efendi’dir. [3] Arap asıllı alfabenin yetersizliği ve karışıklığına temas etmiştir ve Arap alfabesinde büyük harflerin yer almamasından kaynaklı özel isimleri diğer isimlerden ayırmanın zor olduğunu söylerken, diğer yandan Avrupalıların yazılarında zorluk çekmediği 6-7 yaşındaki çocukların okuma-yazmayı çabuk öğrendiklerini vurguluyordu. Münif Paşa Latin alfabesine doğrudan geçelim demiyor; Ona göre iki yol vardır: birincisi mevcut harflerin öylece bırakmak alt ve üstlerine bilinen hareketleri ve bulunacak yeni işaretleri koymak. İkincisi ise, kelimeleri biribirinden ayrı harflerle birleştirmeden yazmaktır. Tanzimat Döneminde alfabe değiştirme fikri ilk defa dış Türklerde Mirza Feth Ali Ahundzade tarafından ortaya atılmıştır. İlk teklifi Slav alfabesi esas tutularak yeni bir alfabesinin hazırlamasıdır. [4]

Münif Paşa.

1869’da Terakki Gazetesi yazarı Hayrettin Bey, “Maârif-i Umûmiye” adlı makalesinde doğrudan doğruya Latin alfabesini almaktan söz ediyordu. Hayrettin Bey’e göre toplum, içinde yüzde üçü geçmeyen “okur-yazar” oranının artacağına inanıyordu. [5]

19.yüzyılın sonlarında bu tartışmalara Namık Kemal’de katılmıştır. Bundan sonraki süreçte devrin diğer aydınları da dil ve alfabe tartışmaları içinde yer almıştır. Bu aydınlardan Ali Suavi [6] ve Şemsettin Sami Arap alfabesinin ıslahı yönünde fikir beyan edenlerdendir. [7] Bir kaynağa göre, 1910 yılında Turanlı Arnavut olan Mehmet adında bir zat, yalnız Arnavutluk’ta Latin yazısının kullanılması için Sadrazamlığa başvuruda bulunur, Sadrazamlık söz konusu yazıyı Şeyhülislamlığa havale ederek konuyla ilgili fikrini sorar.

Namık Kemal.

Şeyhülislam Sinop mebusu Müftü Hasan Fehmi Efendi’de, bunun hiçbir biçimde olmayacağını, Kuran’ın Latin yazısıyla yazılmayacağını belirten bir fetva vermiştir. Hatta Şeyhülislam Efendi, Latin harflerinin kabulü dışında Arap harflerini kullanmakta olan şekillerden başka şekillerde yazılmasına dahi müsaade edilmeyeceğini belirti. [8] Diğer bir kaynak ise, II. Meşrutiyet yıllarında Arnavutlukların Latin harflerinin kabul ettiğini söyler. [9]

Dönemin Maarif Nazırı Şükrü Bey zamanında çeşitli encümenler kurularak çalışmalar sonrasında “Huruf-ı Munfasıla” uygulanmaya çalışılmıştır. [10] Huruf-ı Munfasıla, hatt-ı cedid, hattı Enver yazısı, Enveriye ordu elifbası ya da Alman yazısı, Enver Paşa’nın Osmanlı Türkçesinin yazımını kolaylaştırmak üzere Arap alfabesini gözden geçirerek elde ettiği yazı sistemidir.

Sistem, Harbiye Nezaretinin de katkısıyla uzun süre kullanımda kalmıştır. Bu sisteme göre harflerin son biçimleri birbirine bağlanmadan kullanılıyor ve sesli harfler de gösteriliyordu. Enver Paşa 1917 yıllında bu sistemi öğretmeye yönelik “Elifba” adlı bir okuma kitabı hazırlamıştır. Yazının resmi olarak mı yoksa kendiliğinden mi terk edildiği bilinmemektedir. Bu kitap 35 ünsüz ve 10 ünlü olmak üzere 45 harften oluşmaktadır. [11]

Dönemin maarif nazırı Ahmet Şükrü Bey.

Mustafa Kemal Atatürk 1918’deki görüşü şöyledir: “ Bu iş iyi niyetle yapılmış olmasına rağmen yarım yamalak ve zamansız yapılmış… Savaş zamanı, harfle uğraşılacak zaman mıdır? Ne için? Haberleşmeyi kolaylaştırmak için mi? Bu sistem eski sisteme göre daha yavaş ve daha güç kılmıştır. Hızın önem kazandığı bir zamanda, işleri yavaşlatan ve insanların kafasının karıştıran bu atılımın avantajı nedir? Fakat modern bir işe başladınız, bari bunu doğru dürüst yapacak cesaret gösteriniz. [12]

Osmanlı’da Batılı tarzda açılan yeni okullarda, hariciye ile dış elçiliklerde ve bankacılıkta, bürokraside ve diplomaside Fransızca kullanılmıştır. Dolayısıyla da Latin harfleri Osmanlı topraklarında hayat bulmaya başlamıştır.

Ayrıca Valilerde Posta Telgraf işlemlerinde de Latin harflerine dayalı “Türkçe Mors Alfabesini” harf devrimine kadar telgraf haberleşmelerinde kullanılmıştır. Bunun en iyi örneği Trablusgarp Genel Valisi Ali Kemali Paşa’nın Babıali’ye gönderdiği Latin harfli Türkçe telgraftır. [13] Mustafa Kemal, 13 Mayıs 1914’te Madam Corinne’ye ,Fransızca bir mektup yazmış ve mektubun sonuna da Latin harfleriyle Türkçe yazılmış bir kısım eklemiştir. [14]

İzmir iktisat kongresi.

Son olarak harf değişimi ile ilgili son tartışma İzmir İktisat Kongresinde yapılmıştır. 21 Şubat 1923 tarihinde İzmir’de Kazım Karabekir Paşa’nın Başkanlığında toplanan “Milli İktisat Kongresi” bir kalkınma çabasıyla ekonomik ve sosyal birçok meselelerin müzakeresine yol açmıştı. Bu müzakereler sırasında İzmirli Nazmi ile iki arkadaşı tarafından Latin harfleri hakkında önerge verdi. Fakat bu özellikle başkanın şiddetle karşı koyması, “latin harfleri, İslam birliğini bozacak” gerekçesiyle o gün toplantı salonunda okunmayarak reddedildi. [15]

Sonrasında Şükrü Saraçoğlu Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde söz alarak, ”Benim kanaatimce, bu büyük derdin en vahim noktası harflerdir. Eğer ben Arap harfli diyecek olursam burada da acaba benim fikrime tuğyan ve isyan edecek var mı? Efendiler! Bunun yegâne kabahatlisi harflerdir. Arap hurufatı Türk lisanını yazmaya müsait değildir. Hacımızın, hocamızın, amirimizin, memurumuzun gayretine, asırlardan beri yapılan bunca fedakârlıklarına rağmen, halkımızın ancak yüzde ikisi veya yüzde üçü okumuştur” [16] diye söyler. Son olarak 18. Asır sonunda Hatice Sultan ve ressam Melleng’in Latin harfleriyle Türkçe mektuplaştığı bilinmektedir. [17]

Latin harflerinin, kendini gizleyen bir tarafı da Sultan ll. Abdülhamit’tir. Ona göre, “Halkımızın büyük cehaletine sebep, okuma yazma öğrenimindeki güçlüktür. Bu güçlülüğün nedeni ise harflerimizdir.” Sultan Abdülhamit, “ Belki bu işi kolaylaştırmak için Latin alfabesini kabul etmemiz yerinde olur” demektedir. [18]

Sonuç 

Bu araştırmada, harf inkılabını Atatürk’ün tek başına aldığı karar olmadığını belirli bir sürecin ve tartışmaların olduğunu, bu tartışmaların Osmanlı aydınları ve en önemlisi Sultan ll. Abdülhamid’in tartışmaya katılması harf inkılabını bir olaydan bir olguya çevirmiştir.

Stratejik Ortak Misafir Yazarı

İbrahim Halil Çelik

Kaynakça Ve Dipnotlar

KAYNAKÇA

[1] Ziya Gökalp,”Osmanlı İmla Tarihi l”, Genç Kalemler, Cilt ll, Nu:10 (tesrinevvel.1327), S,161-165

[2] Fevziye Abdullah Tansel,” Arap Harflerinin Islahı ve Değiştirilmesi Hakkında İlk Teşebüsler ve Neticeler(1862-1884)”, Belleten, Cilt 18, S 66, Nisan 1953, S, 223-349

[3] Fevziye Abdullah Tansel,” Arap Harflerinin Islahı ve Değiştirilmesi Hakkında İlk Teşebüsler ve Neticeler(1862-1884)”, Belleten, Cilt 18, S 66, Nisan 1953, S, 223-349

[4] Acar İsmail, (1983), Dilimiz Atatürk ve Sonrası, İnce Matbaacılık, Balıkesir, S142

[5] https://ceviiz.com/tarih/osmanlida-alfabe-tartismalari/

[6] Ali Suavi Paris’te 1869’da yayınlamakta olduğu “Ulün” Gazetesinin 214. Saysındaki “Lisan ve Hattı Türki”

[7] Fevziye Abdullah Tansel,” Arap Harflerinin Islahı ve Değiştirilmesi Hakkında İlk Teşebüsler ve Neticeler(1862-1884)”, Belleten, Cilt 18, S 66, Nisan 1953, S, 224

[8] https://ceviiz.com/tarih/osmanlida-alfabe-tartismalari/

[9] Bilgin Çelik, İttihatçılar ve Arnavutlar, Büke Kitapları, İstanbul, 2004, S (273-303)

[10] Ali Suavi Paris’te 1869’da yayımlamakta olduğu “Ulûm” gazetesinin 214. Sayısında “Lisan ve Hatt-ı Türki” Ülkütaşır, S. (23)

[11] https://tr.wikipedia.org/wiki/Hur%C3%BBf-%C4%B1_munfas%C4%B1la

(12) Ruşen Eşref Ünaydın(1956) Hatıralar, Ankara, S. (28-29)

[13] Hasan Türüdü,”Harf Devriminden 50 Yıl Evvel Latin Harflerinin Haberleşmede Kullanıldığına Dair Belge”, Hayat Tarih Mecmuası 1974, Sayı 2, S (82-83)

[14] Falih Rıfkı Atay, Çankaya, İstanbul 1984, S (563)

[15] M. Şakir Ülkütaşır, “Atatürk ve Harf Devrimi”, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş Mart 1998, S (42)

[16] T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, II. Devre, I İçtima Senesi, Cilt:5/1, 25.2.1340, S. (335-336)

[17] Frederic Hitzel, Jacques Perot, Robert Anhegger, Hatice Sultan ile Melling Kalfa-Mektupları, çeviri Ela Güntekin, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001

[18] İlber Ortaylı, Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Kronik Yayınları, İstanbul, S 350

E-BÜLTENE ABONE OLUN

Stratejik Ortak yazarlarının makalesi ve haritalar ücretsiz e-postanıza gelsin.

Abone oldunuz, teşekkürler.

Bir şeyler yanlış oldu. Lütfen daha sonra tekrar deneyin.

E-BÜLTENE ABONE OLUN

Stratejik Ortak yazarlarının makalesi ve haritalar ücretsiz e-postanıza gelsin.

Abone oldunuz, teşekkürler.

Bir şeyler yanlış oldu. Lütfen daha sonra tekrar deneyin.

Yazarlık Başvurusu

4 YORUMLAR

  1. Çok yerinde bir uygulama. Arap harflerinden ziyade latin harfleri her alanda yapılan batılılaşma gibi gerekliydi. Eğer o zamanda yapılan inkılaplar yapılmamış olsaydı bu gün İran, Irak Suriye’den bir farkımız olmazdı. Bize en yakın iki ülke olan Azerbaycan ve Türkmenistan da latin harflerini kullanmakta hatta Kazakistan da latin alfabesine geçmeye çalışmaktadır. Kimse laf ebeliği yapmasın.

  2. Cumhuriyet sonrası dönemdeki aydınların itiraz ettikleri nokta latin alfabesinin Türkçe yazımında kullanılması değildir. Arap harflerinin tamamen unutturulması ve yasaklanması ile dilde reform adı altında yapılan sadeleştirme ve uydurma ile yapılan tahriftir. Ayrıca Osmanlı’da yapılan her şey doğrudur iddiasında kimse bulunmuyor. Yapılan bir şey yanlışsa Abdülhamit yapsa da yanlıştır Atatürk yapsa da yanlıştır. Kaldı ki osmanlının son yüzyılı bir yanlışlar silsilesidir. Cumhuriyet devri daha da beterdir. Ondan hala doğruyu bulamıyoruz.

  3. Bir günde tüm halkı harf cahili yapıp sonra kisa surede bir çok Arapca kaynakları yakmak iyi niyetli yapılmış bir inkılap değildir. İslam düşmanlığının apaçık göstergesidir.

Yorum Yaz

Lütffen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz